“Is she here yet?” the fat man whispers. His eyes are still closed. “It’s just a red jungle fowl,” she says, turning towards him. “Will you goddamn wake up? At least the snoring will stop,” the woman kicks him lightly. “I am awake. And that sound, by the way… that wasn’t me snoring. It’s that guy,” the fat man points towards the end of the thick rope, which fades into the dark of the night. “I think he’s choking on his own puke.” “Let him,” she says. She jerks the rope a bit. The gagging gets louder and then stops. “And just so you know, I agree with our friend here. Gulzar was one of India’s greatest lyricists and his Namak Ishq Ka is an ode to oral sex,” the fat man insists. “You guys have lost it. Gulzar must have been 120 years old or something when he wrote that song,” she counters. “A guy can’t stop wishing, whatever the age,” the man in the hikers’ jacket shoots back, before the night sounds suddenly vanish. The almost deathly quiet is broken only by the constant chirping of crickets. “I think it’s time. Hand me the flashlight and the knife.” The fat man, wearing a multi-pocket photographer’s vest, fishes the items out of his pockets and hands her both. He then digs inside another cavity in his vest, fishing out a covered plastic cup and twisting it open. “Damn! Not serradura again! This is your sixth cup tonight.” “You are a commando. What do you know about low blood sugar and stress?” he quietly rebuts, while scooping out the dessert with a spoon that’s attached to the cup. “Blessed be my mother who shared her recipe with me”. The man wearing the hikers’ jacket finger-scoops the dessert from the fat man’s cup and licks it. “Umm… Ok, quick question. What do you think will kill you? Diabetes or a tiger?” “A tiger with a sweet tooth, perhaps”. He places the used cup alongside the scattered remains of the five others on the edge of the machan floor. Suddenly, the wind brings a sharp warning cry of a sambhar to the machan. The trio looks in that direction. There is nothing in sight. That’s how tigers prowl, when they are on a hunt. Blending into the jungle, until they sneak up on their prey. Somewhat like how Monday sneaks up after a weekend. And tonight, the last tigress in Goa’s jungles would get her prey alright. Irrespective of whether she hunted or not. It’s cold. They rub their gloved hands together to keep warm. They hear movement some distance away, as if a large animal were making its way slowly through the bushes to the south. “Here we go,” the commando whispers, as she turns to look at her friends. “Are you guys ready?” “It’s too late to turn back anyway.” “First visual confirmation of the tiger and I drop him, right,” she asks. “Yeah. But wait. I want to see the bastard hanging one last time. Turn the light on him.” The beam catches the suspended figure right in the face. A slight wind swings the rope he is hanging from, like a jaded pendulum on its last few oscillations.

"The head... the head..." the man in the hiker's jacket exclaims, adjusting the brightness levels of the device's infrared filter. “His head’s still in the helmet.” He covers his mouth to avoid the urge to puke. She snatches the monocular from his hands and hands him a vial of eucalyptus oil. “You are right,” she says. “Dab your nostrils with that oil, you’ll feel better.” “You want to see what went down?” She hands the monocular to the fat man, who refuses to take it. “Ok… So his head is detached, but my head’s still spinning from his screams… Shall we head back?” They start climbing down the rope ladder. “Is it a coincidence that you mentioned the word ‘head’ three times?” jokes the man in the hiker’s jacket as he follows the commando down the ladder. The fat man ignores him. “You’ve picked up all that dessert debris, right?” she asks, as she gathers the length of rope, that has fallen to the ground. She has neatly folded the ladder and now coils both lengths of the rope. “Yes. Yes. All evidence wound up”. She loops the bloody rope in a coil as she leads the way through a path opposite the end, where the grass is stained with blood. It’s a cold dawn. Moist seeds and shredded wild vegetation line their shoes and trousers as they make their way to the dew-laced grass, patches of which now bear traces of the blood. The sky is just breaking into light. The man in the hiker’s jacket looks at the scene of carnage and spits out in disgust before lighting up a cigarette. The flame warms his cupped palms, as he hums. “Bidi jalaile jigar se piya….” By the time they reach their 4x4, the fireball breaks through the horizon. For the trio, a new day has dawned.

“Gulzar? No. He couldn’t have,” says the woman, as she stares down from the machan. She holds a monocular to her right eye, as her gloved left hand swats yet another mosquito. Crushed, the insect leaves a smidge of blood on her cheek. “Why wouldn’t you believe me? Just listen to the lyrics again,” says the man standing next to her. He wipes the trace of blood from her face and hands her a half-squeezed tube of mosquito repellent gel. She dabs some of it over her face, the only exposed part of her body, which is otherwise covered by a pair of rugged pants and a thick flannel shirt. Her lean, sinewy hands rest on the machan’s ledge, as she casually feels the contours of the knot of a thick rope. One end of the rope is coiled and tied to the ledge. It’s pitch dark. But there are sounds aplenty, other than their hushed whispers. Disparate sounds, of insects one would never know about, of animals big and small, of birds who found some reason to wake up at night, owls who had every reason to be awake and of the wind rustling through the leaves, all came together to somehow make sense that night. They were in the sanctum sanctorum of the Mhalshe wildlife sanctuary in Ponda, the core heart of the forest, where only the jungle throbbed, ruled and survived. And the three of them, the lean, fit woman, the man wearing denims and a hiker’s jacket who had invoked Gulzar and a third, a fat, bearded man, curled up in a foetal position in one corner of the machan, were lying in wait for the sanctuary’s prime deity -- the last surviving tigress of the forests of Go-aah. He whispers to her again. “Zabaan pe laga laga re Zabaan pe laga laga re namak ishq ka Haaye re tere ishq ka Namak ishq ka Haaye re tere ishq ka (I've tasted... Tasted the salt of your love Sigh, your love For the salt of your love Sigh, of your love) “The salt of love, what else can that be?” says the man in the jacket, humming the lines again, his tone softer and precise this time. “Salt… hmmm… Maybe their collective sweat,” she whispers back, her eyes still scanning the darkness. “Then how do you explain the next few lines… Balam se manga re Balam se manga manga re Namak ishq ka tere ishq ka Haaye re tere ishq ka”. (I asked my lover, I asked my lover, I did. For the salt of your love Sigh... your love) “She’s specifically seeking salts from the guy….” They hear a sound from somewhere below the machan, which is around 20 feet above the forest’s floor, littered with rotting leaves and organic debris. There’s a small watering hole nearby. That’s where the sound came from.

She lunges, going for the neck first, but the helmet impedes her bite. Shifting her focus, she aims for the midriff and ends up chewing the old, stale blanket. It's only at that moment that she notices his bare legs. For the trio up in the machan, every second of the carnage playing out below seems to take an age. The two men cover their ears with their palms to block the manic screams of the prey, who is being mauled, torn and eaten. They lie slumped on the machan’s rough floor, with the only woman in the group trying to calm them by stroking their backs reassuringly. The screams stop in seconds, followed by the sounds of the tigress making its way through muscle, bone and organs. It has been an hour since the tiger’s kill. The fat man has passed out. The man in the hikers’ jacket still has his eyes clenched shut. Tears stain his cheeks. Only the former commando seems alive to the situation. She gently pushes them away and stands up to scan the ground below. The tigress has dragged her kill to the edge of the clearing before dining on it. What remains is the mangled helmet and the tattered blanket. One foot, from the knee down, seems to have been flung a few feet away, while the other foot, badly chewed from the thigh down, lies on the bloodstained grass. “Guys, it’s over. Get up.” “Is the tigress gone?” asks the fat man. As he tries to get up, his hand knocks the plastic cap of a dessert cup off the machan’s edge. “Job done?” asks the man in the hiker’s jacket, as he composes himself. He takes the monocular from her hands. “Done and how. But it’s funny, how she only chewed the exposed legs, but finished the rest of him,” the commando says.

The man’s hands are tied behind his back. His head is covered with a weathered, full-face helmet, but his face is pale, sweating with agony, anger and fear. Occasionally, strands of his thick moustache appear to bristle with anger and then tremble with pain, when he lets out a laboured breath. His warm breath, pungent with puke, regularly coats the helmet’s visor with vapour, which vanishes when he breathes in. In those moments, when the visor is unclouded, you can see his dilated pupils gleam darker than the night around him. The white piece of gauze stuffed in his mouth has turned yellowish with his vomit. As he begs for mercy through his eyes, his mouth contorts in an effort to scream for help. The man in the hiker’s jacket jerks the rope a bit and the man starts swinging faster and wider. In a soft whisper, the man holding the rope sings: It's the eye of the tiger. It's the thrill of the fight. Rising up to the challenge of our rival. And the last known survivor Stalks his prey in the night. And he's watching us all with the eye of the tiger The eye of the tiger The eye of the tiger The eye of the tiger The eye of the tiger “We should have let him go commando,” he tells the woman with a wry grin, as he finally steadies the rope. The upper torso of the man at the receiving end of the rope is covered with a thick blanket stapled in place to ensure it does not slip off. He does not have any trousers on. Just a pair of boxers, which are now soaked in urine. “I don’t care about his pants. But the helmet and the blanket will work,” she says. “How fucked up was your commando school? It takes someone really wicked to make a man about to be eaten by a tiger wear a helmet and a blanket,” says the fat man. “The helmet and the blanket will delay the tigress’ assault on his vital organs. It’ll defer his death and prolong agony.” “He will literally see the tigress eat him alive then?” “That’s the plan, my man,” she says. That’s when they hear the tigress’ first roar, before she breaks out of the bushes a short distance to their right. The woman trains the flashlight on the moving mass of saffron, black and white. “Now,” the man wearing the hikers’ shirt whispers. The commando cuts the rope tied to the ledge. The man falls to the ground with a thud. The tiger is alarmed for a moment and stops in its tracks, like a majestic statue caught in the flashlight’s beam against an untamed garden of uneven brush and unruly shrubs. The beast moves cautiously to reassess the situation. The last living specimen of the jungle’s apex species stares at her unusual looking, wriggling prey for a few seconds.

"गुलजार ? नाही. त्यांच्याकडे असू शकत नाही," ती स्त्री मचाणाकडे पाहत म्हणाली. तिने आपल्या दुर्बिणीचे एक भिंग उजव्या डोळ्याकडे वळवले. तिच्या हातमोजा घातलेल्या डाव्या हाताने तिने चापटी मारून आणखी एका डासाला चिरडले होते, पण तिच्या गालावर मात्र रक्ताचा पुसटसा डाग तसाच राहिला होता. "तू माझ्यावर विश्वास का ठेवत नाहीस ? फक्त पुन्हा एकदा गाण्याचे बोल ऐक...." तिच्या शेजारी उभा असलेला माणूस म्हणाला. त्याने तिच्या चेहऱ्यावरील रक्ताच्या खुणा पुसल्या आणि मॉस्क्युटो रिपेलेंटची (डासांपासून बचाव करणारे जेल) अर्धी वापरलेली ट्यूब तिच्या हातात दिली. तिने आपल्या चेहऱ्यावर थोडी क्रीम फासली.... तिच्या संपूर्ण शरिराचा तेवढाच काय तो भाग उघडा होता, बाकी खडबडीत पँट आणि जाड फ्लॅनेल शर्टने तिने आपले अंग पूर्णपणे झाकून घेतले होते. तिचे सडपातळ, बळकट हात मचाणाच्या काठावर विसावले होते..... कारण तिला जाड दोरीच्या गाठीचे आकृतिबंध सहज जाणवत होते. दोरीचे एक टोक गुंडाळले गेले होते आणि कड्याला बांधले गेले होते..... इथे दाट अंधार आहे. पण त्यांच्या शांत कुजबुजण्याशिवाय भरपूर आवाज आहेत. कधीच कळणार नाही असे लहान-मोठे प्राणी, किटकांचे आवाज ज्यांना रात्री जागण्याचे काही तरी कारण मिळाले असावे. त्यात घुबडाकडे तर कारणं होतीच... वाऱ्यामुळे सळसळणाऱ्या पानांच्या आवाजाची. हे सगळं काही एकत्र जुळून आलं होतं. फोंड्यातील पवित्र आणि देवत्व प्राप्त असलेले हे म्हाळसा वन्यजीव अभयारण्य होते. जंगलाचे मुख्य हृदय, जेथे फक्त जंगल धडधडत होते... राज्य करत होते आणि.... जगले होते …! आणि त्यातल्या तिघी सडपातळ पण दणकट स्त्रिया, डेनिम्स घातलेला आणि हायकर्सचे जॅकेट, ज्यामुळे गुलजारची आठवण झाली होती तो माणूस... आणि तिसरा... जाड, दाढी असलेला, मचाणाच्या एका कोपऱ्यात गर्भगळीत स्थितीत पडलेला होता, जो वाट पाहत होता आपल्या प्रमुख देवतेची.... गोव्याच्या जंगलातील शेवटची आणि एकमेव जिवंत वाघिणीची....! ते तिच्याशी पुन्हा कुजबुजू लागले... “जबां पे लगा लगा रे.... जबां पे लगा लगा रे नमक .... इश्क का.... हाय रे तेरे इश्क का.... नमक इश्क का.... हाय रे तेरे इश्क का...” प्रेमाचे नमक, दुसरे काय असू शकते ?" जॅकेटमधला तो माणूस पुन्हा त्या ओळी गुणगुणत होता.... त्याचा स्वर अधिक नरम... पण नेमका होता..... "नमक... हम्म... कदाचित त्यांचा एकत्रित घाम," ती पुन्हा कुजबुजली, तिचे डोळे अजूनही अंधाराची खोली शोधत होते. "मग पुढच्या काही ओळी कशा समजावणार... बालम से मांगा गा रे बालम से मांगा मांगा रे रे नमक इश्क का तेरे इश्क का हाय रे तेरे इश्क का ”. "ती विशेषतः त्या माणसाकडून मीठ शोधत आहे...." सडलेल्या पानांनी भरलेल्या जंगलाच्या जमिनीपासून सुमारे 20 फूट वर असलेल्या मचाणाच्या खाली कुठूनतरी त्यांना आवाज ऐकू येतो. जवळच एक लहान पाण्याचे छिद्र आहे. तिथून हा आवाज आला होता.

वाघीण भक्ष्याकडे पाहुन फुसफुसली ..... प्रथम ती त्याच्या मानेकडे गेली....परंतु, हेल्मेटच्या अडथळ्यामुळे तिला चावा घेणे अशक्य बनले..... आपले लक्ष दुसरीकडे वळवत ती मध्यभागी आली.... तिथे मात्र जुने, शिळे ब्लँकेट चघळतानाच तिचे लक्ष आता उघड्या पडलेल्या पायांवर गेले.... मचाणावरील तिघांसाठी मात्र खाली सुरू असलेल्या नरसंहाराच्या प्रत्येक सेकंदाची धडधड लागून राहिली आहे. ती फडशा पाडत असता, त्याचे शरीर फाडत असता आणि त्याच्यावर ताव मारत असता, तो आवाज ऐकू येऊ नये यासाठी ती दोन्ही माणसे त्यांचे कान त्यांच्या तळहाताने झाकून घेतात. मचाणाच्या वरील भागात झोपलेल्यांच्या गटातील एकमेव महिला त्यांच्या पाठीवर हळूवारपणे हात फिरवत त्यांना धीर देऊन शांत करण्याचा प्रयत्न करते..... काही सेकंदात किंचाळणे थांबते...! त्यानंतर वाघीण मांस, हाडे आणि अन्य अवयवांवर ताव मारत असल्याचा आवाज येतो. वाघीणीने फडशा पाडून एक तास झाला आहे..... तो जाडा माणूस जवळजवळ मृतवत पडलाय.... हायकर्सच्या जॅकेटमधील माणसाचे डोळे अजूनही बंद आहेत आणि त्याच्या गालावर ढळाढळा अश्रू वाहताहेत. या परिस्थितीत फक्त माजी कमांडो एकटीच भानावर असल्याचे दिसते आहे. ती हळूवारपणे त्यांना दूर ढकलते आणि खाली जमीन स्कॅन करण्यासाठी उभी राहते. त्या मृतदेहाचा पूर्णपणे फडशा पाडण्याअगोदर वाघीणीने त्याला ओढून काठावर नेला होता. तिथे उरले ते एक भंगार हेल्मेट... आणि फाटलेली घोंगडी.... गुडघ्यापासूनचा एक पाय काही फूट दूर लोंबकळल्यासारखा वाटत होता. दुसरा पाय... मांडीपासून खालच्या दिशेने वाघीणीच्या चाव्यामुळे रक्ताने माखलेल्या गवतावर पडला होता. "मित्रांनो उठा, काम फत्ते." "वाघीण गेली का?" जाड माणूस उद्गारला. तो उठण्याचा प्रयत्न करत असतानाच त्याच्या हाताचे टोक मचाणाच्या काठावरील बाजूला टेकले... "काम झाले?" हायकर्सच्या जॅकेटमधला माणून विचारतो. हे करत असताना तो स्वतःला सावरतो. तिच्या हातातून एकभिंगी दुर्बीण घेतो. "झाले आणि ते पण कसे....? पण, एका गोष्टीची गंमत वाटते... वाघीणीने त्याचे फक्त उघडे पाय चघळले. पण बाकीचे अवयव मात्र फस्त केले," कमांडो म्हणाली. “डोके… डोके…” हायकर्सच्या जॅकेटमधील माणूस किंचाळला. आपल्या दुर्बीणीच्या इन्फ्रा-रेड फिल्टरची ब्राइटनेस पातळी वाढवत तो हे दृष्य पाहत होता. "त्याचे डोके अजूनही हेल्मेटमध्ये आहे".... हे पाहतानाच आलेली उलटीची उबळ टाळण्यासाठी त्याने लगेच तोंड झाकले. तिने त्याच्या हातातून एकभिंगी दुर्बीण लगेच हिसकावून घेतली आणि त्याला निलगिरी तेलाची एक कुपी दिली.

"तू बरोबर आहेस," ती म्हणाली. " ते तेल नाकपुड्यांना लाव, तुला बरं वाटेल." "तुला बघायचे आहे काय, खाली काय आहे ते ?" तिने ती एकभिंगी दुर्बीण त्या जाड्या माणसाला देऊ केली, पण तो ती घेण्यास धजला नाही. "ठीक आहे... तर, त्याचे डोके शरिराला जोडलेलेच आहे. पण, वाघिणीच्या चघळण्याच्या आवाजाने माझे डोके मात्र सुन्न झाले आहे.... आता आम्ही डोकी फिरवूया का ?" दोरीच्या शिडीवरून ती दोघे खाली उतरू लागली... “हा योगायोग आहे की तू तीनदा डोक्याचा उल्लेख केलास,” खालील कमांडोच्या आदेशांचे पालन करत शिडीवर चढताना हायकर्सच्या जॅकेटमधील माणसाने म्हटले. त्या जाड्या माणसाने मात्र याकडे साफ दुर्लक्ष केले. "तुम्ही तुमच्या केकचे सर्व तुकडे उचलले आहेत ना?" तिने जमिनीवर पडलेले दोर गोळा करत असताना विचारले. दोरीची शिडी व्यवस्थित दुमडत ती आता दोरीचे भाग गुंडाळायला सुरूवात करत होती.... “हो... होय.... सर्व पुरावे नष्ट झाले आहेत.” तिने रक्ताळलेली दोरी गुंडाळीत ती फिरवली. कारण, ती त्या टोकाच्या विरुद्ध दिशेला असलेल्या वाटेवरून जात होती, जिथे वाघिणीने खाल्लेल्या शिकारीच्या रक्ताने गवत माखलेले होते. ती दवबिदूंनी ओथंबलेली पहाट आहे. दवाने ओलसर बनलेल्या बिया आणि जंगली वनस्पतींवर ती त्यांच्या बुटांचे आणि पायघोळांचे प्रतिबिंब उमटवत होती. त्या प्रतिबिंबाचे ठिपके मात्र आता रक्तरंजीत झाले होते. आकाश नुकतेच आपले डोळे उघडून प्रकाशमान बनत होते.... हायकर्स जॅकेट घातलेल्या माणसाने नरसंहाराचे ते दृश्य पाहिले आणि सिगारेट पेटवण्यापूर्वी तिरस्काराने थुंकला. तो गुणगुणत असतानाच त्याच्या कंप सुटलेल्या तळहातांना सिगरेट पेटवतानाच्या ज्वालांची शेकोटी सुखाव होती. "बिडी जलायले जिगर से पिया..." जेव्हा ते आपल्या 4x4 जीपकडे पोहोचतात, तेव्हा सुर्याच्या पोटातून जणू अग्निलोळ फुटतात. त्या तिघांसाठी नवा दिवस उजाडल्याचे ते संकेतच आहेत.....!

"ती अजून इथे आहे का?" जाड माणूस कुजबुजतो. त्याचे डोळे अजूनही बंद आहेत. "नाही, तो फक्त लाल रानकोंबडा आहे," ती त्याच्याकडे वळते. “तू... चा... आयला उठशील का? निदान घोरणे तरी थांबेल” , त्या बाईने त्याला हलकेच लाथ घातली. “मी जागा आहे. आणि हो, तो आवाज… तो मी घोरत नव्हतो. तो.. तो माणूस आहे....” रात्रीच्या अंधारात मिटणाऱ्या जाड दोरीच्या त्या टोकाकडे त्याने निर्देश केला. "मला वाटते की, तो आपल्याच ओकारीवर गुदमरत आहे". "त्याला द्या.....," ती म्हणाली. तिने दोरीला थोडासा हिसका दिला. तेवढ्यात उचकीचा जोरात आवाज झाला आणि अचानक थांबला. “आणि तसेही, मी आमच्या मित्राशी सहमत आहे. गुलजार हे भारतातील महान गीतकारांपैकी एक होते आणि त्यांचा ‘नमक इश्क का’, हा ओरल सेक्सचा एक प्रकार आहे...” तो लठ्ठ माणूस म्हणाला. “तुम्ही ते गमावले आहे. गुलजार यांनी हे गाणे लिहिले तेव्हा त्यांचे वय 120 वर्षे किंवा असेच काही तरी असावे,” ती म्हणाली. "एखाद्याची इच्छा त्याच्या वयावर अजिबात अवलंबून असत नाही..... " रात्रीचा आवाज अचानक गायब होण्यापूर्वी हायकर्सच्या जॅकेटमधील तो माणूस अचानक उद्गारला. त्या मरणासन्न काळोखाची शांतता फक्त रातकिड्यांच्या आवाजाने भंगली होती. “मला वाटतं ती वेळ आली आहे. मला फ्लॅशलाइट आणि चाकू द्या.” त्या जाड माणसाने, ज्याने मल्टी-पॉकेट फोटोग्राफरची बनियान घातली होती, त्याने आपल्या खिशातून वस्तू काढली आणि तिला दोन्ही हातांनी दिली. नंतर त्याने बनियानच्या दुसऱ्या पोकळीत खोदले... झाकलेली प्लास्टिक कप काढली आणि ती उघडली... “आयला ! पुन्हा सेरादुरा नाही! आज रात्री हा तुझा सहावा कप आहे.” “तू कमांडो आहेस? कमी मधुमेह आणि तणाव याबद्दल तुम्हाला काय माहिती आहे?" कपला जोडलेल्या चमच्याने मिठाई बाहेर काढताना त्याने शांतपणे नकार दिला. "धन्य आहे माझी आई जिने तिची रेसिपी माझ्यासोबत शेअर केली..." हायकर्सचे जॅकेट घातलेल्या माणसाने जाड माणसाच्या कपातून आपल्या बोटांनी मिठाई काढली आणि चाटली. “अं… ठीक आहे. पटकन प्रश्न.... तुला काय वाटतं, तुला कोण मारेल? मधुमेह की वाघ...? “कदाचित गोड दात असलेला वाघ.....” त्याने वापरलेला कप, इतर पाच जणांच्या विखुरलेल्या अवशेषांच्या बरोबरीने मचाणाच्या मजल्याच्या काठावर ठेवला. अचानक, अपशकुनी सांबराचा रडण्याचा आवाज मचाणापर्यंत आला. तिघांनी त्या दिशेने पाहिले. पुढे तर काहीच नाही..... वाघ जेव्हा शिकारीवर असतात तेव्हा ते असेच फिरतात.... जंगलात मिसळतात.... तोपर्यंत, जोपर्यंत त्यांच्या शिकारीचा वास लागत नाही..... वीकेंडनंतर सोमवार अचानक प्रकट होतो तसा..... .......आणि गोव्याच्या जंगलातील शेवटच्या वाघिणीला आज रात्री तिची शिकार मिळेल. तिने त्यासाठी प्रयत्न केले, की नाही याची पर्वा न करता.... “थंड आहे....”, आपले हात उबदार ठेवण्यासाठी त्यांनी हातमोजे एकमेकांवर घासले. त्यांना काही अंतरावर हालचाल ऐकू आली... जणू काही एक मोठा प्राणी झुडुपांतून दक्षिणेच्या दिशेने हळूहळू जातो आहे. “आम्ही चाललो,” कमांडो म्हणाली. तिने तिच्या मित्रांकडे वळून पाहिले.... "तुम्ही तयार आहात का?" "तरीही मागे वळायला खूप उशीर झाला आहे". "वाघाचे पहिले दर्शन आणि मी त्याला सोडलं..... बरोबर….?" तिने विचारले. “हो.... पण थांब. मला शेवटी साल्याला पुन्हा लटकताना पाहायचे आहे. त्याच्यावर लाईट लावा...." तो प्रकाश थेट त्याच्या चेहऱ्यावर पडतो. त्या हलक्याशा वाऱ्याने तो दोर लटकतो. जणू घडाळ्यातील पेंडोलम शेवटच्या क्षणी ठेके देत असल्यासारखा......

त्याचे हात पाठीमागे बांधलेले आहेत. त्याचे डोके हवामानपूरक हेल्मेटने पूर्ण झाकलेले आहे. परंतु, त्याचा गुलाबी चेहरा फिकट पडला होता. वेदना, राग आणि भीतीने त्याच्या चेहऱ्यावर घाम फुटला होता. बाहेर श्वास सोडतेवेळी त्याच्या चेहऱ्यावरील जाड मिशा रागाच्या भरात अधिक टोकदार भासत असतानाच, त्या भीती आणि वेदनांनीही थरथरत होत्या. त्याच्या उबदार श्वासाने त्याच्या तोंडातील मळमळ हेल्मेटच्या समोरील काचेवर वाफेचे थर तयार करत होती. तो श्वास आत घेतल्यावर काचेवरील ती वाफ आपोआप नाहीशी होत होती. हे घडत असताना त्याची बुबुळं मात्र रात्रीच्या काळोखात अधिक गडद होत चमकत होती. त्याच्या तोंडात अडकवलेला पांढरा बोळा उलटीच्या स्त्रावामुळे पिवळसर बनला होता. त्याचे डोळे दयेची याचना करत असल्याचे भासत होते आणि त्याचे मुके तोंड मदतीच्या हाका मारण्याचे प्रयत्न करण्याची धडपड करत होते. हायकर्सच्या जॅकेटमधल्या त्या माणसाने दोरीला थोडासा धक्का दिला आणि अधिक वेगाने आणि रुंद पसरून तो झुला घेऊ लागला. हायकर्सच्या जॅकेटमधला तो माणूस हळूवार गुणगुणत होता..... “हा वाघाचा डोळा आहे... हाच या लढतीचा थरार आहे... आमच्या शत्रूचे आव्हान पेलण्याइतपत उठायचे आहे... आणि शेवटचा ज्ञात वाचलेला... रात्रीच्या वेळी त्याची शिकार करतो... आणि तो वाघाच्या नजरेने आम्हाला रोखून पाहत आहे... वाघाचा डोळा... वाघाचा डोळा... वाघाचा डोळा... वाघाचा डोळा........" “आपण त्याला तसाच नागडा लटकत सोडायला हवा होता,” तो माणूस सूचकतेने तिला म्हणाला आणि शेवटी त्याने ती दोर स्थीर केली. दोरीच्या पहिल्या टोकाला असलेल्या त्या माणसाचे वरचे धड जाड ब्लँकेटने स्टेपल करून झाकलेले होते जेणेकरून ते घसरू नये. त्याच्या अंगावर कोणतीही पँट नव्हती. लघवीत भिजलेल्या चड्ड्यांची जोडी तेवढीच होती. “मला त्याच्या पॅंटची पर्वा नाही.... पण हेल्मेट आणि ब्लँकेट नक्कीच उपयोगात येईल,” ती म्हणाली. “तुझे कमांडो प्रशिक्षण किती क्रूर आहे. वाघाच्या शिकारीला टाकून दिलेल्या माणसाच्या डोक्यावर हेल्मेट आणि अंगावर घोंगडी घालण्याइतपत खरोखरच क्रौर्य लागते बुवा...” तो जाड माणूस उद्गरला. “हेल्मेट आणि ब्लँकेटमुळे ती वाघीण त्याच्या अवयवांवर थेट हल्ला करू शकणार नाही. त्याच्या मृत्यूला उशीर होईल आणि त्याच्या यातना लांबतील.....” "एवढंच नाही, तर त्याला वाघीण जिवंत खातानाचा अनुभवही येईल?" "अरे, तोच तर प्लान आहे मित्रा....!" ती उद्गारली. तेव्हाच तिथे वाघिणीची पहिली गर्जना ऐकू आली.... ती त्यांच्या उजवीकडे, थोड्या अंतरावर झुडपांतून बाहेर पडत होती... ती अचलपणे... केशर, काळ्या आणि पांढर्‍या रंगाच्या हलत्या वस्तुमानावर लक्ष ठेवून आहे.... “आता?” हायकर्सचा शर्ट घातलेला माणूस कुजबुजतो. कमांडोने काठाला बांधलेली दोरी कापली. तो माणूस जोरात जमिनीवर पडला. वाघीण क्षणभर सावध झाली आणि त्याच्या मागावर थांबली, एखाद्या भव्य पुतळ्यासारखी.....! फ्लॅशलाइटच्या रेघेमध्ये, असमानी कुंचल्याच्या आणि अनियंत्रित झुडुपांच्या अखंड बागेत तो पकडला गेला गेला.... वाघिणिने सावधपणे परिस्थितीचा अंदाज घेतला.... या जंगलातील सजीव मात्रांपैकी शेवटचा जिवंत नमुना असलेला हा प्राणी आपल्या भकक्ष्याकडे काही सेकंद टक लावून पाहत होता...

“Santosh sir, was one of our finest teachers before they sacked him. I think I was in Class 9 at the time,” Nihal says, reaching out for a glass and a jug of water on the low table before him. His parents’ burial and the ordeal of watching one of his favourite teachers being beaten to pulp, all in one day, had taken their toll. Recounting the incident to Crespo, someone he considered his best friend and a mentor of sorts, had turned his mouth dry. “Why was he sacked?” asks Crespo, as he watches Neil finish the water in the glass with one large gulp. He gets up to fix a sandwich for his young, bereaved friend. Crespo walks to the fridge to get some butter and ham, puts them on a tray and brings it back to the table along with a loaf of bread. “The school claimed he was a sympathiser of the Bhuierantle Munis. The management charged him with treason and dismissed him from school,” Neil says. Also referred to as ‘The Tunnellers’, the mysterious Bhuierantle Munis spearheaded a rebel movement in the subterranean world. Its stated objective was to challenge the Overlords and the Democratic Corporation of Go-aah and restore democracy in Goa. Just as their title suggested, over the years, The Tunnellers had dug, scraped and shovelled a network of tunnels in the subterranean world, which facilitated their access from one cavern habitat to another, without detection. The underground tunnels were critical to unhindered movement because of the Corporation’s overbearing surveillance on the surface and in other modes of surface transportation. The rebel group’s founder was Ranga Parab, a former geotechnical engineer from Sattari, Go-aah northernmost province. The Corporation had outlawed The Tunnellers for their efforts to put together a resistance movement in the state against the Overlords and the Corporation itself. Bhuierantle Munis members were also suspected of masterminding an unending series of sabotage operations in Go-aah, including attacks on the metro infrastructure. Ranga’s band was rumoured to have more than a thousand members, but their numbers were reportedly growing. There is a long pause as Neil bites into the sandwich, which Crespo has quickly put together for him. It isn’t usually quiet, when Neil and Crespo are in the same room. Neil loved reading about new technology and liked to bounce his thoughts on the subject off of Crespo. The latter, who loved to tinker and create gadgets himself, would often demonstrate his new gizmos to Neil before moving on to the next one. According to Tanaji, Crespo could have made a fortune had he patented some of the gadgets he invented, especially his slick, compact drones, which, though small in size, could lift an antique grand piano and carry it over long distances. “Do you think I should have intervened,” he asks his mentor, as he takes another bite of the sandwich. The question is followed by a heavy, overbearing silence in the room. Crespo stares at the floor. He had no answer to offer Neil just yet. For now, all he could do was offer him that lousy sandwich.

Italy has the mafia, Japan has the yakuza. Russia has the Bratva, or the Brotherhood, also referred to as the ‘thieves in-law’. The Bratva survived the Czarist regime, survived both Lenin and Stalin, but the mafia really came into its own after the collapse of the Soviet Union, encashing on the chaos that followed the dismemberment of Mother Russia. Bratva gangs operated across the country, using Moscow and St. Petersburg as their bases. Later, they branched out their drug-running operations to the US, Europe and Asia. The emergence of Vladmir Putin, the biggest, badass ‘Brother’ that the Brotherhood ever had to contend with since the days of Stalin, muted the Bratva clout somewhat. But Putin’s demise in 2033 presented the Russian mafia with a fresh foothold. Putin had ruled Russia with a firm grip. But his systematic dismantling of the opposition, perceived threats or just about anyone with a semblance of political potential resulted in a crop of weak leaders taking charge at the Kremlin after his demise. The Bratva sensed an opportunity and slowly started muscling the new leadership, which lacked both credibility and confidence. Within two decades, the Bratva gained control over several key sectors, including water resources and renewable energy. Both were in currency in wake of the steadily increasing global water shortage and the growing lack of dependency on fossil fuels respectively. The Bratva also controlled the logistics sector through fronts like the Volga Metro Trans, which constructed the metro rail project in Go-aah. The Brotherhood also controlled air, rail, sea and road transport operations in several countries, which enabled them to earn sizable revenue and an international presence. Their expansive logistics network also helped them transport and distribute drugs and other contraband with ease over domestic and international borders. In Go-aah, the completion of their metro rail project had coincided with the Corporation’s decision to shepherd the state’s last remaining population – which was unable to cough up the hefty annual surface-rights licence fees – into the subterranean caverns. The last batch was a resistant lot, which resorted to violence against their forced relocation. One of the targets of this violence was the Volga Metro Trans’ newly laid infrastructure. The Bratva-controlled company responded to the violence by persuading the Democratic Corporation of Go-aah, to allow them to import members and allies of the Brotherhood to protect the company’s assets. Relieved that the riots fuelled by subterraneans would soon be someone else’s headache, the Board of Directors permitted the Volga Metro Trans to maintain law and order along the tracks and its infrastructure. The metro line was partly envisioned by the Corporation as the modern-day version of cattle cars or stock cars of the 1800s, which fuelled US beef boom and simultaneously drove the cowboys into the sunset. The railroad cars then, were used to transport cattle overland across the continent to feed the countryside which was rapidly filling up. The Go-aah Metro Authority, a partnership entity between the Democratic Corporation of Go-aah and the Volga Metro Trans, ran two metro lines in Go-aah. The overground metro line, which operated along the coast, was called the Tyrian Purple. This particular shade of purple was historically associated with the elite and royalty on account of its rare and expensive source; Murex sea snails. The scarce availability of marine creatures made the dye sourced from their glands extremely rare and expensive to produce.

Despite all the structured mayhem that the Corporation has subjected Go-aah to, the moon still shone brightly that night over Solar Anjuna. At that moment, it shone through two high-rise apartments that loomed over to the right of the house. The moonlight filtered through the open window and washed the floor of the room, where Tanaji and Karvi had retired that night. Tanaji slept on the bed, but Karvi lay tucked into a green sleeping bag on the floor. He wakes up in the middle of the night to light up a smoke. This batch of cigarettes was specially curated by Conchita and her team of botanists. It is flavoured with shredded flower petals and crushed pollen, as a substitute for tobacco. Conchita called this batch ‘Night Flower’, designed to simulate the calming therapeutic effects of the raat rani, a rare night-blooming jasmine. Tanaji sits on the window sill. In between long, satisfying drags, he occasionally turns to look at Karvi, whom he had loved since the time he had first seen her in school. Years later, he learned more about her. Karvi was commandeered from the subterranean world by the Corporation’s Human Resources division when she was just five years old. A few dozen children with exceptional talent were harvested from the underground caverns every year after being subjected to mandatory IQ and physical tests. The ones with extraordinary abilities were given a one-way golden ticket to live on the surface, where their progress was constantly monitored. Once awarded the golden visa, the selected children were permanently separated from their parents and placed in educational institutes where they were groomed to excel. Until they reached 18, the Corporation was their official guardian. Each such child was allotted a mentor for life. Karvi’s mentor was Martha, Neil’s deceased grandmother. Karvi in particular was hand-picked for the golden ticket because of her leadership skills and her raw physical power. Born to a single mother in a subterranean settlement in South Goa, Karvi, was regularly bullied by a gang of teens, who also lived in the same cavern. At five, she decided she had enough. After the bullies heckled her in a subterranean school one day, she charged them. Using a slingshot she had built, Karvi broke the shins of two of her bullies and cracked one skull. The others ran off. She had trained with the slingshot for two weeks before she took the decisive action. When she was questioned by school authorities a day later, her composure and confidence earned her an interview with the Corporation’s Human Resources division personnel. They, too, were impressed with her. Knowing well that she would never see her daughter again, her mother appeared only too happy that Karvi had been given a golden ticket out of the underground hell they lived in. She was placed in an elite boarding school, where she was trained in combat and earmarked to join the Indian military. Right now, as Tanaji turned towards her, the moonlight that streamed into the room was awash over her face. Some of it bounced back off the few white strands that had begun to streak her curly hair. He wanted to climb down the sill and caress her hair, but that would mean waking her up. And that could also mean waking up to reality and addressing the unsaid that seemed to forever plague their relationship… the relationship that never was.

“Do they know the whole story?” Crespo asks pointedly, butting into the conversation and licking the last of the serradura crumbs from a cup he had fished from one of his jacket pockets. Crespo calls out to Tanaji and Karvi. They settle themselves on the floor at the foot of Malcolm’s easy chair. “Go on, Malcolm. Everyone here needs to hear this,” says Crespo, reassuringly touching the old man’s knee. “Pass me that drink.” Nihal puts the glass back in Malcolm’s hands. He slowly sips on his second drink and stares at the glass’ edge as he tries to gather his wits. “The Pintos have lived in this house for several centuries now. It belonged to Nathan’s mother. It was her desire to not surrender the house to Corporation’s ‘Beautification and Upgradation Drive’...” The ‘Beautification and Upgradation Drive’ was one of the earliest directives of the Corporation aimed at altering the visual characteristics of Go-aah. The drive’s professed objective was to elevate the region’s landscape to a state of picture-postcard beauty. Postcards, of course, were an extinct means of communication for decades, but the phrase seemed to have lingered on nonetheless. The sum and unstated substance of the initiative, however, was to make additional acreage available to real estate companies to construct planned residential enclaves across the state. The upmarket and stylish villa enclaves were marketed globally as posh, exclusive addresses in the most Instagrammable state in India. The brutally enforced Beautification and Upgradation Drive had won Go-aah the most Instagram-friendly tourism destination title in Asia for several years on the trot. And not too incidentally, Vikramaditya Dessai, the Corporation’s Director of the Land Revenue Division, owned the biggest real estate brokerage and construction firm in the state, which had cornered 40 percent of all real estate transactions in Go-aah. As part of the drive, all existing structures that did not conform to the visual standards mandated by the Corporation were demolished across the coastline and hinterland. The Courts were bypassed from the procedure of appeal. Top officials of the Land Revenue Division were appointed as ombudsmen mandated with the task of hearing appeals from homeowners. Needless to say, none of the appeals could pass muster before the Authority. Only those homeowners, who were able to purchase annual surface rights from the Land Revenue Division – estimated at five percent of the land value – were allowed to live in the planned residential enclaves on the surface. The rest of the population was promised sizable monetary compensation for their land, but they were also driven into large caverns under the earth. The hundreds of thousands of renters in Go-aah were given no choice and herded into the same caverns. More than 100 mammoth caverns had been dug some years earlier as a refuge for the population from an unprecedented locust epidemic. Of course, we’ll come to that later. But amid all these changes in land use norms, the reason why the Pinto-Rodrigues abode still survived all these years was because Malcolm’s wife, Martha, was Vikramaditya’s school teacher. For all his antics as a spoiled brat in school, Martha had a soft corner for the young boy, whose greed, years later, would hasten Goa’s landscape into an ocean of tectonic change.

Sandeep Arya: Have you discussed the moon circuit proposal with your colleague on the Board of Directors, the Director for Tourism? Vikramaditya: (irritation evident in his tone) I have full faith in the Chief Director. I have discussed the proposal with him. I am confident that he will take everyone on board and ensure that this dream project will become a reality very soon. Sandeep Arya: Speaking about the relocation of subterraneans to Joida and Supa, there is concern among the subterranean population in Pernem about your department’s plan to clear 50 percent of Pernem’s remaining forest cover to accommodate 100 more exclusive villa complexes… Vikramaditya: (temper rises, interrupts the journalist) Sandeep, are you a spokesperson for the subterraneans? If that is really the case, maybe you should reconsider your vocation and your current address. The Corporation decides who goes where. Look around you. You should consider yourself fortunate to live in one of the most beautiful parts of the world. Yes… we are going to clear the damned jungle for this project. That will allow us to create a large captive clientele for our casino habitat. It will be a boon for Go-aah’s economy. And if you look closely, we have not lost a single percentage of green cover. For all the forests we have cleared so far, we have replaced them with a beautifully landscaped paradise. Our roads are lined with sturdy, genetically modified trees that do not uproot every monsoon. They shed their leaves all at once every year, making it easy to clear the litter. Our colonies have splendid lawns with the finest spreads of bermuda grass. You could easily play professional golf on them. So, don’t you… Vikramaditya’s angry spiel is interrupted by the attendant, who walks in with a glass of hot maté. The Director stirs the engraved straw, gently agitating the Uruguayan yerba leaves at the bottom of the glass. Vikramaditya was born in Montevideo. His father, Trivikram, a former Chief Director of the Democratic Corporation of Go-aah, was a constant visitor to the Uruguayan capital. Trivikram, at the time, was in talks with the government there to set up a dairy processing factory. Vikramaditya barely spent a year in Montevideo. When the factory was up and running, his father returned to Goa with his family to pursue his political ambitions. While Vikramaditya was too young to taste a maté as an infant in Montevideo, he got hooked on the beverage much later, during his several photography-cum-hunting excursions to South America. When he grew up, Vikramaditya bore an almost paradoxical passion for animals, capturing life and death with the click of a camera shutter or the gentle tap on the trigger sensor of his sniper rifle, depending on what he felt like in the moment. Vikramaditya was gifted his first sniper rifle as a teenager by his father, a prolific hunter in his time. They say that on a still, windless day, his father could bring down a sambhar (a large deer), with a shot right between its eyes. Vikramaditya, however, abhorred the headshot. He preferred a shot to the heart instead to kill his prey on account of his other penchant, photography.

Vikramaditya Dessai: (smiles with venom) Sandeep, Sandeep… My dear Sandeep. You never really get it, do you? (points to the scar on the journalist’s face) How’s that wound of yours doing? Healing well? Sandeep subconsciously feels the white scab on his forehead and peels off a loose fragment of dead, crusty skin. Vikramaditya Dessai: If I recall correctly, you picked up the injury soon after your last interview with me. Sandeep Arya: Yes… about a month ago. Vikramaditya Dessai: A bunch of ruffians attacked you soon after you left this office or something like that… Someone mentioned that to me. What was your last question in that interview? Sandeep crushes the dead skin fragment between the thumb and forefinger of his right hand, which is out of Vikramaditya’s sight. The broader implication of that assault sinks into his consciousness. Vikramaditya Dessai: Let me remind you. (stares directly into Sandeep’s eyes) You made a baseless charge about traces of formalin in fresh milk consignments imported from Ethiopia? Sandeep Arya: I had credible information. It was… Vikramaditya Dessai: (Slams the tabletop, abruptly stopping Sandeep’s defensive rebuttal) Learn something from your editor. You are what… in your sixties now? He was an editor by 30! The right questions get you the right answers. The wrong questions… You know what wrong questions fetch you now, don’t you? Vikramaditya puts the case with the golf balls carefully back in place and gets up. Vikramaditya Dessai: At the end of the day, none of those questions ever make it to the news bulletin anyway. I know they won’t and you know that too. So why ask them at all? You may leave now. Take your damn camera with you. Sandeep Arya gingerly gets up and gathers the recording device that has landed in a corner. He almost turns around to face Vikramaditya, but hesitates and decides against it. As he opens the door, the Director calls out to him. Vikramaditya Dessai: And Sandeep, you don’t have to worry. Remember, I only shoot animals worthy of a hunt.

Inside his cabin, Vikramaditya gives his hips a break. He picks an ornate, silver snuff spoon from the salver and scoops an indiscriminate measure of cocaine, which he snorts hard into his left nostril. “Do you want some now?” The woman is sprawled on his desk, her belly and breasts pressed against the tabletop screen. The screen responds to the pressure of her mild, sweating form by peppering the display with a chaotic, but colourful kaleidoscope of random images stored within the device’s memory. It also belches out official Land Revenue Division blueprint images from a hidden cache. One of the blueprints which pops up is a Pernem revenue sub division plan, which was finalised by the Corporation recently, but had been kept under wraps. According to the blueprint, Vikramaditya’s Land Revenue Division proposed to lop off nearly 50 percent of the remaining forest cover in Pernem, to carve out 100 more exclusive villa enclaves. The self-contained, gated enclaves are meant to exclusively cater to well-heeled clients of India’s biggest integrated casino habitat in Pernem, near the Manohar International Airport. He holds the coke-spoon in his left hand and uses his right to hurriedly tap the touchscreen in order to minimise the Pernem blueprint out of her sight. Some specks of coke dust line the end of his moustache. Vikramaditya uses the end of his tongue to mop them up. “Want it now?” “I’ll take a bump next time. Don’t you have an interview soon, Vicki?” she asks. Vikramaditya does not answer her question. Instead, he rams himself into her, finishing off after snorting another line off her back and licking the bitter powdered residue now tinctured with the salt from her sweat. They disengage. He zips his pants, as the woman gathers her top from a chair on which it had been flung. “So, Vicki, just checking. I can consider the electric fencing and surveillance contract for the subterranean sector confirmed then?” “What? Already? We have just got to know each other.” “You know, we’ll get to know each other anyway. But my boss just needs some kind of assurance.” Vikramaditya strides towards her with purpose, holds her long hair in his fist and kisses her hard on her lips for several seconds. “That’s my assurance… Let me tackle this interview now,” he tells her, pointing in the direction of an anteroom, from where she had walked into his office, bypassing the throng of subterraneans in the official reception area. As soon as she exits, an attendant wipes the table-top display screen with a microfibre cloth, picks up the silver tray and heads back into the anteroom. Vikramaditya settles into his seat behind the large desk, inhaling deeply as he ensures his pants are zipped. He then presses a button on the screen. The aide from the reception room opens the main door, ushering in Sandeep, the journalist he was chatting with outside. The walls and the high ceiling in the room are covered in dozens of rectangles beaming with vanity. Display screens of varying sizes broadcast silent images and videos of the Director’s adventures across the globe and in space. Vikramaditya’s face seems to stare down at you from every angle, alongside the world’s last surviving chimpanzee, friendly seals, in a space suit, skydiving…

Vikramaditya had photographed every living mammal of note along the Amazon. He had also shot nearly every living predator in South America. Somehow, the photographer in him, disliked the thought of a bullet wound puncturing his kills’ face. Perhaps it had something to do with the disruption of the aesthetics of a wild beast’s face, which he liked to photograph obsessively, when he wasn’t shooting at them. Vikramaditya’s refusal to take a headshot once almost cost him his life, or could have at least cost him his jaw, during one of his expeditions to Uruguay to hunt a black jaguar that had strayed into the country from neighbouring Argentina. Jaguars have been extinct in Uruguay and El Salvador since the mid-1800s. “These countries were the first to show a rapid human population increase with large scale land conversion. Retaliatory killing of the remaining exposed jaguars led to their extinction,” the World Wildlife Fund had surmised in its research paper ‘Jaguar Strategy 2020-2030’. Vikramaditya’s first and only brush with a jaguar in Uruguay started with his participation in a global underground hunting auction. He was well networked with hunters, who travelled the world to hunt predators, irrespective of their endangered status. Vikramaditya posted a winning bid of $7 million to earn the right to kill the only jaguar spotted in Uruguay in decades. The full grown, male black jaguar had strayed into the forests of Uruguay from eastern Argentina. It was spotted and tracked by a network of forest guides, linked to the underground hunter network. After working out the logistics with the auctioneers, Vikramaditya boarded a hypersonic jet to Montevideo and was escorted by the hunting party to the Esteros de Farrapos wetlands along the Rio Uruguay on the Argentinian border. The wetlands, where the black jaguar had strayed, were a popular destination for bird-hunting. The jaguar had been last spotted in a longish forested patch in the wetlands near the Estancia El Cangüé, an eco-lodge housed in a colonial era building in the 1810s. It was nearly dusk by the time Vikramaditya freshened up at the eco lodge. A local tracker and guide, Santiago, joined the hunting party, just before nightfall. Santiago was an old, grizzled man who wore a woollen poncho over a pair of worn denims. His long, greying hair was covered by a gaucho hat, which had weathered half as many seasons as Santiago. He smelled as wild as the beasts, which he tracked down for rich trophy-hunters like Vikramaditya to hunt. A porter hauled out a freshly slaughtered goat from a warehouse in the lodge’s compound and loaded the carcass into the rear of one of the two jeeps that were prepped for the hunt. “Should we rather not hunt it during the day?” Vikramaditya asked Santiago, who sat in the rear of the jeep leading the way. “He has not hunted for a couple of days. It’s been unusually warm today. So he is likely to hunt tonight,” Santiago replied. As the Jeep bumped and rattled over the rough terrain, Santiago pulled out his well-worn Winchester from a scabbard and started feeding in the bullets. Vikramaditya looked at the gun. Its vintage put him off.

Ohio’s Jim twins – Jim Lewis and Jim Springer – were born in the 1940s. Just a few weeks after their birth, they were adopted by two different sets of foster parents. When they eventually reunited at 39, the Jim twins found astonishing parallels in their lives. Both had married Lindas, later divorcing them to marry women named Betty. They each had a son, one named James Alan, the other James Allan. Both had childhood dogs named Toy. Raised in foster homes, both pursued law enforcement careers and shared hobbies like carpentry and mechanical drawing. Conchita had heard the remarkable story of the Jim twins. But her relationship with her identical twin brother, Nihal, was nothing like that. Apart from their identical looks and a shared knack for physically reacting similarly to situations when in close quarters, Conchita and Nihal had little in common as far as behavioural traits were concerned. From a rocking chair, she looked at Nihal, who had gone off to sleep. She was worried for him. The other commonality between the twins was their unconditional love and concern for each other. The twins were almost telepathic, when it came to understanding the other. Which is why, when Nihal suddenly resolved to wind up his successful modelling career and relocate to Goa, it rankled her. She almost questioned her love for Nihal, because she had failed to see his decision coming. Even more agonising was the doubt that crept into Conchita about whether her twin's love for her had faded. Nihal was always lean-built, just like her. She believed that the pressure of the abrupt relocation may have contributed to his recent weight loss. She gets up and covers him with a bedsheet in order to tuck him in for the night. As she is about to pull away, Nihal stretches out his hand and holds on to hers. “Everything... I’ll tell you everything soon.” Still holding his hand, she sits on the bed and pats him to sleep. A teardrop lands on Nihal’s cheek. “You worry too much,” Nihal tells her with his eyes still shut. “Why are you surprised? I am five seconds older.” The twins finally share a laugh. In his room, Malcolm has fallen asleep. The old book on the Pinto revolt lies on his chest. Its yellowed pages rest on his loose cotton shirt and the worn hardbound flap stares at the ceiling. The book rises and falls with the septuagenarian’s heavy breath. The reading light in the room is still on, its focused beam partly illuminating the book cover. A silverfish peeps out of a tiny hole in the book’s cover. With half its body out of the burrow it bore, it tries to make sense of the outdoors. The small, silver-coloured insect with a starch fetish is a cannibalising resident of old books, boxes and anything to do with ageing paper. Considering its penchant for drilling holes in books for body sustenance, it was the arch adversary of old-world librarians. Silverfish are even known to predate dinosaurs by millions of years. Its sensors detect no sound in the vicinity. The silverfish creeps out to stretch its six little legs. It crawls until it reaches the semi-circle of light on the cover, cast by the lamp. Alarmed by the glow, the phototactic creature retreats its steps and dives back into its paper burrow. The next time, perhaps, it would choose the right time to rise.

The Corporation’s directive addressed another purpose, one that was more malevolent in its intent. The ‘No Body Hair’ rule made it easy to identify the subterraneans’ movements in the Overworld. That day, most of them had queued up outside Vikramaditya’s chamber to follow up on the settlement of dues owed to them since the demolition of their homes and their relocation to the caverns. The phased payout had been chaotic, with the backlog of dues dragging on for years on end. It is stuffy inside the waiting room outside Vikramaditya’s cabin. Seated by the reception desk amidst the long rows of sweating subterraneans, who stood in three separate queues, is a man in his late sixties, his face sporting a deep scar across his forehead. The scar was healing, judging by the scab and hypopigmentation, a faint lightening of the skin around the gash. He had been waiting for nearly half an hour now for his scheduled interview with Vikramaditya. Restless, he started chatting up with the Director’s aide, the only other person in the room – besides him – who sported a crop of hair. Journalists and low-ranking officials of the Corporation lived in service quarters located in specially demarcated zones in the Overworld. The self-contained zones were ringed with high electrical fences, which shut automatically after 9 pm. “So, what did he bring back from his holiday to the moon this time?” “Sandeep, you had better learn to mind your language. The honourable Director was on a study tour, not a holiday.” “Ok, let me rephrase my question. What did he bring back from his study tour to the moon this time?” “Good... That’s good…. Oh, you haven’t heard? He brought back golf balls!” “Golf balls!” Vikramaditya, a self-confessed adventure junkie, had just returned from his third visit to the moon. This time, his lunar capsule had landed in the ‘Sea of Tranquility’ on the moon’s Tranquillitatis basin. The area derived its name from its unusually blue sheen, which stands out against the moon’s greyish black colour tones. The Sea of Tranquility was the moon landing site for Apollo 11 in 1969. Neil Armstrong and Buzz Aldrin made history by being the first and second astronauts to land on the moon’s surface. Alan Shepard, on the other hand, was the first American to enter space in 1961 and the fifth to walk the moon’s surface in 1971, courtesy of the Apollo 14 mission. But Shepard was a bit more creative than Armstrong, when it came to moon-surface dramatics. A golf enthusiast, he had hit two golf balls with a makeshift club across the moon’s surface, one of which landed in a crater near Mitchell’s javelin, a pole flung by his mission commander Edgar Mitchell. While Apollo 11 made history with Armstrong’s “one small step…” reference, the crew onboard Apollo 14 seemed to have more fun, flinging metal poles and golf balls across the moon’s surface. The balls had stayed on the surface for more than 100 years. “He’s got them in his office now, in a bulletproof glass case and all. When you go in, ask him to show it to you,” the aide said. Sandeep smiled knowingly. He would not even have to ask the question!

Santiago and Vikramaditya take positions on a long boulder overlooking the cliff. It affords an unobstructed view of the goat carcass below. Santiago looks at the direction in which he expects the jaguar to approach. “Should take about half an hour, señor. Would you share a maté with me?” Vikramaditya declines. “You go ahead.” Santiago rustles a few twigs, dry leaves and builds a small fire. With a much worn pot from his satchel, he brews the drink and pours it in his gourd. After quietly dousing the fire, he drinks it with a straw, silently. Minutes pass as they wait for the jaguar to break into the clearing below. Impatient, Vikramaditya feels an odd shape in his right trouser pocket. It’s a small vial of cocaine, a memento from a party a day ago. That should help me focus better, he tells himself. From his crouched, belly-on-the-ground position, he turns to look at Santiago, whose gaze appears to be focused on a rustling sound some distance away. Vikramaditya unscrews the vial’s cap. As he pours the powder on his smooth rifle butt, a sudden gust of strong wind brushes past the cliff, disturbing his composure. The wind blows away the cocaine pouring out of the vial. Vikramaditya tries to block the wind by cupping his left hand around the vial, but the sudden movement makes him drop the tiny bottle. He tries to stop its remaining contents from spilling onto the rock, but the effort comes with a consequence. It dislodges the rifle from his grip. The weapon rattles down the cliff, immediately alarming the black jaguar, which has just stepped into the clearing, lured by the carcass. It is still unclear to Vikramaditya for how long the three of them -- him, Santiago and the jaguar -- were stunned by the development. But the black beast reacts first. It bounds in the direction of the steep cliff, ignoring the carcass. The darkness makes it almost impossible to spot him. The next one to come to his senses is Santiago. “It’s climbing up the rocks, señor. Come, quick… stand behind me.” The ledge provides no obvious shelter from the approaching apex predator. Vikramaditya is too shocked to react, even as the sound of the angry beast rushing up the steep cliff grows louder with every passing moment. “Señor… señor,” Santiago calls out to Vikramaditya again, but the latter continues to be glued to the rock’s surface. The jaguar scales the last rock. It menacingly looks at the rifle-less hunter, who is still in shock. The jaguar lunges at him, its claws extended and pupils shining like polished coal in anticipation of an easy kill, when a gunshot echoes across the wilderness. The .38 calibre bullet catches the black jaguar mid-flight right in the heart. Its body contorts as it collapses on the ledge, one of its still-twitching claws coming to rest inches from Vikramaditya’s face. Recovering from shock, Vikramaditya finally turns his head towards Santiago, who holds the Winchester in his right hand and the maté gourd in his left. Santiago’s calm, steady eyes meet Vikramaditya’s paranoid gaze. The tracker raises his gourd, sips from the straw, this time with a pronounced slurp. “All you need, señor, is maté and a strong heart.”

(Back to Sandeep Arya’s interview with Vikramaditya Dessai) Vikramaditya finishes his maté with a long, hard pull at the straw. He snaps his fingers. The attendant walks in to clear the empty glass. Sandeep restarts the camera. Sandeep Arya: There’s just one loop that I wanted to close. What… Vikramaditya appears to have anticipated the trajectory of Sandeep’s next question. He raises his hand, directing the journalist to stop. He opens a table drawer and brings out a toughened glass case, with Shepard’s golf balls resting on a smooth leather cushion. Vikramaditya Dessai: This is the treasure that I brought back from the moon. Sandeep Arya: Aah… Shepard’s golf balls… I’ve heard about these. Could you please explain the context to our viewers? Dessai leans forward and goes into elaborate detail about how the golf balls first landed on the moon before eventually landing in his possession. Vikramaditya Dessai: I took a curated tour from the Sea of Tranquillity to the Fra Mauro region, the Apollo 14 site landing site. The landing site has now been converted into a space-viewing gallery, where they also auction space memorabilia. The golf balls were up for auction. Sandeep Arya: Do I dare ask how much you bid for them? Vikramaditya Dessai: (smirks as he leans closer to the journalist) No. You dare not. These balls will be the pièce de résistance at our moon circuit. I will disclose the amount when we inaugurate the circuit. Sandeep Arya: That sounds like a grand plan. So… (says with emphasis) Would you also like to share your plans for the last surviving tiger in Goa’s jungles? You have already hunted down seven tigers over the last few years. That’s just about one tiger for every year of your Directorship. Do you plan to let this last tigress live? Vikramaditya Dessai: Tigers, my dear Sandeep, have outlived their time and their utility. We cannot allow one animal to hog dozens of square kilometres of area. The Board of Directors is of the opinion that too much land is wasted to facilitate the existence of just one wild species. That tigress will not have long to live, I can assure you… And I think that should be that. Sandeep Arya: Ok. There’s something else…. There are murmurs about the mysterious deaths of the Rodrigues couple some days ago. Apparently, they had been receiving threats from some quarters over their property, which still has the last standing traditional house in Anjuna. Vikramaditya Dessai: (flares up) That is a question for the Director for Law and Order to decide. Why would you ask me, the Director of Land Revenue, this question? I thought you were a seasoned journalist. Sandeep Arya: The reason is Nathan’s mother, Martha. She was your teacher. When she died, you wrote an obituary describing her as the pillar of your formative years. Vikramaditya stares hard at Sandeep. He signals to the journalist to pause the interview for a water-break. Once Sandeep stops the recording, Vikramaditya stretches his right hand and flicks the tiny round device, sending it spinning across the table onto the floor. The Director leans further forward, resting both his elbows menacingly on the tabletop.

Vikramaditya does not get up from his seat as he addresses the veteran journalist. “Sandeep, it’s been a very hectic day. Heard you had to wait for a bit,” Vikramaditya says, as he quickly wipes off minor traces of cocaine dust from a corner of the tabletop. He tenders no apology for the delay. They exchange formal pleasantries, as Sandeep picks out a small, round plastic gadget from his shirt pocket, twists it around and places it on the table. One tiny cavity in the device beams warm light on the protagonist of the interview, while the other cavity, a camera aperture, automatically frames Vikramaditya’s face and background. Sandeep tweaks the construction of his visual frame on a handheld device and starts recording. Sandeep Arya: Good evening and welcome to Zunz, the big interview of the month on Sundar Go-aah TV, brought to you by Go-aah beer… makes you go aah! We have with us honourable Director for Land Revenue, Vikramaditya Dessai, who routinely surprises us with stories of his unique adventures. This time, Vicki bhai, as he is popularly known, has just returned from his third holi… err… third study tour to the moon. He still remains the only Go-aahan to visit the moon so far. And he has already outdone himself thrice. Let us hear from the man himself about his latest space adventure. Vicki bhai, now that you have landed back on earth, what do you miss the most about the moon? Vikramaditya: When I was camping on the moon, the thing I missed the most was our beloved Go-aah. But right now, what I really, really miss is the feeling of weightlessness on the moon’s surface. But here’s why I asked your editor to send you over for the interview. I want to make a major announcement. We are creating a moon circuit in Go-aah. It will be a great tourist attraction and will catapult Go-aah into the league of globally elite tourism destinations. The circuit will not only replicate life on the moon for tourists, but will also serve as a training and familiarisation facility for civilians gearing up for space travel. Sandeep Arya: That is really something out of the box. But where will the circuit be located and what is the cost involved? Vikramaditya: With the guidance and under the visionary leadership of our honourable Chief Director of the Democratic Corporation of Go-aah, we will find all the required resources available to create the moon circuit. Sandeep Arya: Have you identified a specific location? Vikramaditya: We are actively considering the Revora mining cavern for the circuit. Sandeep Arya: But there is a settlement of around 20,000 subterraneans that live in that crater. Where will you relocate them? Vikramaditya starts pulling at one end of his moustache with irritation. Vikramaditya: That is for the Corporation to decide and nobody else. Anyway, we have so much land lying unused in Joida and Supa. It’s time we populate that region and relocate the subterraneans there.

But just a few months ago, Nihal, of a sudden, wound up his career and relocated to Goa, the land where he and his sister were born. It was a life-changing switch for which he had not offered any explanation to his friends. Perhaps he had discussed it with Conchita, who herself was a celebrated herbalist specialising in Western Ghats flora. After completing her Bachelor’s degree in herbal medicine at the University of Westminster, Conchita immersed herself in the synthesis of traditional plants and medicines found in the Western Ghats region with cutting-edge botanical sciences. The feat that propelled Conchita into the global limelight very early in her herbalist career was her discovery of Atropa Belladonna Konkanensis. Atropa Belladonna was not a species native to the Western Ghats. However, climate change-induced cooler climes in south western India had facilitated the growth of the herb’s sub-species in the Ghats by the mid-2050s. The subspecies was named after the Konkan region, which is home to the Ghats. But the herbalist in Conchita did not just stop at the discovery of this potent herb. Literally translated, Belladonna, in Italian, means ‘Beautiful Woman’. Its more dramatic nomenclature is ‘Deadly Nightshade’. Through time, the herb came to represent a bit of both. During the age of the Renaissance, Venetian women used an extract from the herb’s black berries to dilate their pupils in order to accentuate their beauty. Even to this day, optometrists still use eye drops with a Belladonna extract to dilate pupils, while examining a patient’s eye. Originating in Europe, North Africa and Western Asia, the Atropa Belladonna, with its glossy leaves, dark purple flowers shaped like a bell and shiny black berries, conceals a deadly poison. Roman troops used a paste made from the plant to poison the arrows they unleashed at the enemy. Poison drawn from the Atropa Belladonna plant also consumed the life of Roman Emperor Augustus decades after he defeated the Cleopatra-Marcus Antonius combine in an epic battle. Augustus died at the hands of his very own ‘Belladonna’, his wife Empress Livia, who administered him juice drawn from the Deadly Nightshade. Centuries later, the herb was for long used for the management (not cure) of Parkinson’s disease. But it was a mixture of Conchita’s ingenuity, determination and a spin-off from climate change, that helped her further discover, what the scientific community would describe as the find of the era: a cure for Parkinson’s disease. By the 2060s, the disease had affected nearly 40 million people across the globe. Her team of researchers had stumbled on a unique neuroprotective compound, ‘Belladonnine’, in the extract of Atropa Belladonna Konkanensis. Their research revealed that the cooler climate in the Ghats and cross-pollination with the flowers of the Indian Thornapple, locally known as the Datura, triggered the formulation of Belladonnine. With the discovery of the new compound in the bag, Conchita’s team, which included pharmacists, developed a medicinal formulation that assured a cure for Parkinson’s disease, which they patented. The sensational cure not only made her the toast of the global herbal and medicinal community, it also made her a multi-billionaire by her mid-30s.

“Here, try holding this,” Vikramaditya offered his latest shooter to the hunter. As Santiago looked the rifle over, the man who owned the gun spoke about it at length. “Advanced polymer body to cut weight, automatic camouflage, customised ergonomics, electromagnetic propulsion, laser target locking and a sensor pad for a trigger. That’s the best rifle money can buy anywhere in the world.” Santiago hands the rifle back and puts his right forefinger on Vikramaditya’s chest. “But do you have a strong heart, señor?" Feeling snubbed, Vikramaditya snatches his rifle back in irritation and points to the weapon’s telescopic tube. “This has the best motion sensor in the business. I could probably spot the jaguar approaching even before you can.” Santiago simply shrugs. Sensing the tension between the two, the jeep’s occupants, Vikramaditya, Santiago, two attendants, one of whom doubled up as a translator, and the driver, do not speak a word until the vehicle rolls to a halt, near a campsite. A forward party had started a campfire and laid out blankets on the ground. The driver, who also served as a lookout, sat a short distance away from the fire. “Let’s stop here for a few minutes. Rest. I will track the animal and return,” says Santiago. The hunter takes off into the dusk, his ageing rifle slung over his sloping shoulders. One of the attendants, from the local Charrúa tribe, pulls out a vacuum-sealed case from below the lead jeep’s seat. The case opens with a soft whoosh sound, the kind one would feel subconsciously departing the lips after a masseur squeezes out a patch of stress lined between the shoulder blades. He picks out a chilled wine bottle and a flute glass. He approaches Vikramaditya and leans forward, placing the bottle in the hunter’s eyeline. “Just like you requested, señor, a Viñedo Chadwick 2018”. Vikramaditya had heard his father rave about this particular red wine, which was fermented from grapes grown in what was once a polo field in the Chilean Andes. He sips on it with pleasure. Unlike in the case of Santiago’s ageing Winchester, this was a vintage Vikramaditya loved. He was born in 2018. By the time he drains the last of the red wine from the glass down his throat, the night, as was her habit, has robbed the sky of every streak of light. “Santiago’s coming!” The attendant, who was hunched over the campfire, whispers to Vikramaditya. Before the latter could rub his tired eyes and rouse, Santiago cautions in a hushed tone. “He is coming this way. Ready and quiet, everyone. “You,” says Santiago, pointing towards the hunter. “Follow me”. Vikramaditya reassures himself for a few moments, letting his forefinger caress the cold form of his rifle next to him. He quietly gets up and follows the tracker, leaving the attendants to clear up. Before he left the hunting party to track the jaguar, Santiago had instructed the other attendant to place the dead goat a good mile away from the campsite. He had also cut some shreds of goat flesh and put them in a cured leather pouch. The scraps were bait to lure the jaguar towards the slaughtered carcass. They walk towards the site together. It was a large clearing with a steep cliff overlooking it, offering a clear line of sight.

Back at Solar Anjuna, the wall-to-wall screen has just played out Vikramaditya’s interview with Sandeep Arya. The interview, which was eventually broadcast, ended with Vikramaditya’s brutal response to Sandeep’s question about the fate of Goa’s last tiger. The part where the Director requested the interviewer for a water-break and his angry flick at the camera have been edited out of the Sundar Go-aah TV programme. Vikramaditya’s direct access to the channel’s editor appears to have paid off. The house’s grand sala has one more occupant now. Neil has returned from Joida and is seated on a two-seater sofa next to Crespo. On a small table next to the sofa is a digital frame, rolling out photos of Neil’s parents, whose burial he had supervised just a few hours ago. The four other friends are seated on a larger sofa facing the screen, while Malcolm stares at the tiled roof with glazed eyes. The greyish clouding of his early cataracts appeared to layer over the already despondent haze that had settled on his eyes, as he stared at the roof for the entire length of the interview. “So what… Did you guys really expect him to speak about how he murdered them in a TV interview?” Karvi breaks the silence. “His adulation of Martha is well-known. If there was a connection between Vikramaditya and the deaths, I thought the journalist would ask him at least one question about it. After all, it is a primetime news show,” says Nihal, who flanks the group on the right end of the sofa. Raised abroad by their British mother, Nihal and his twin sister Conchita, found themselves regularly taunted by the three friends over their rather naive understanding of matters related to governance in Go-aah and the ground realities in India’s first and only state to be administered based on the doctrine of corporate governance. In 2050, the central government passed the Corporate Sovereign Democracy Enactment Act to explore the possibility of introducing corporate governance as a mechanism to administer a state more effectively. A pilot project to gauge the feasibility of the new legislation was introduced in Goa in the same year. In practical terms, the corporate governance module was in a way an extension of an erstwhile Special Economic Zones policy of the early 2000s. The disagreement between Nihal and his friends stemmed from his expectations of the government. His beliefs, shaped by the principles of institutional and legal fairness often still observed in Western European democracies, were at the heart of the discussion. In the Democratic Corporation of Goa, where they navigated their lives currently, the twins, especially Nihal, expected that the ‘system’ would function similarly. Nihal had spent the majority of his life in Europe. His illustrious career as a male model was studded with success. He had won prestigious awards like the Global Fashion Icon and Runway Maestro of the Decade. Nihal’s signature style was a seamless fusion of South Asian vibrancy and British sophistication that set him apart from other elite European male models. Especially his ability to effortlessly pull off diverse looks, be it avant-garde couture or casual chic. His presence at the Met Gala and the Cannes Film Festival became iconic, solidifying Nihal Bennett as a true luminary in the realm of global fashion.

Words, then sentences and gradually paragraphs in a large, red font pop up on the wall before him, as quickly as his fingers tap on the bare, metal work desk. The desk is screwed to the hard cement floor lined with magnetic strips that fringe the room, about a foot from each of the four walls. Over the last few months, his fingertips had familiarised themselves with the infrared keyboard. He lifts and drags the light plastic chair back a few inches and leans on its backrest, reading the red letters which cling to the bare, white prison walls. He looks satisfied with what he has written, as he rocks the chair precariously on its two back legs, while humming a small tune in a loop. He reads the words aloud to himself. Chapter 1 “There comes a time when the mere passage of time ceases to heal anymore. That is when you need to grab the hands of the clock, wrench them out of the time machine and hurl them at the heart of the adversities inflicting an era. Goa < 2075 is the story of five friends who did just that.” Suddenly, a buzzer goes off and a red light on top of the front wall starts blinking, rhythmically camouflaging some of the words with its glow off and on. “It’s time,” he reminds himself. He walks to the wall behind him and places his hands in a rectangular cavity. A metal handcuff snaps around his wrists. He steps back, turns and stands well within the magnetic strip. The door opens silently to a soft whirring sound. Within seconds, a drone with a food parcel hanging from it appears in the doorway. “Inmate 42145… stand three feet away… Inmate 42145… stand three feet away,” a mechanical voice rasps from a tiny speaker outfitted to the drone. Inmate 42145 does as instructed. The drone slowly descends towards the floor, and with a snap, drops the food packet to the floor. It hovers for a few seconds, as if trying to gauge the inmate’s intention, and then glides out of the doorway, before the door automatically shuts. The blinking red light and the buzzer’s monotonous whir stop. He places his hands in the cavity again and an invisible magnetic apparatus unsnaps the cuffs, whisking them back into the cavity. Inmate 42145 unwraps the parcel. It’s a thick sandwich. A piece of paper tissue falls to the floor. The sea breeze coming in from the room’s only window blows the flimsy square a couple of feet away. He lifts it up and holds it under the light of the lone warm LED bulb in the room, which had blinked red a few seconds ago. In one corner of the white napkin is a custom-printed message. “Have a great meal… courtesy Serene & Secure Detention Centre, Go-aah.” “Sigh. How prisons have changed!” he mutters to himself, as he bites into the sandwich.

Burying of the dead was banned by a corporate decree in all cemeteries a few years later, because the activity was deemed unproductive by the Corporation. The dead, the Corporation maintained, collectively occupy excessive acreage. A few years later, the decree was extended to the entire surface area of Go-aah, banning both cremations and burials, to curb wastage of land and bespoiling the state’s visual aura. The Democratic Corporation of Go-aah had made alternative arrangements for the dead. It had purchased the adjoining territories of Joida and Supa from the neighbouring state of Karnataka to facilitate burials and cremations of dead souls from Go-aah’s overworld and to eventually relocate the state’s subterraneans. The new territories were also earmarked for the disposal and treatment of garbage generated in Go-aah. You could still bury or cremate the Go-aahan dead in the two deluxe facilities in North and South Go-aah, which were reserved for the kin and friends of members and former members of the Corporation and for those whose names listed on the scheduled roster of important personalities. But that privilege required pre-booking, a hefty fee and a specific recommendation from the Chief Director of the Corporation on the death certificate. Malcolm, of course, would never have agreed to any of the terms. Even more so because he believed that Vikramaditya Dessai, a director of the Corporation, was responsible for the murder of his son and daughter in-law. Malcolm briskly gulps down the 12-year-old Scotch. His gaze has a steely edge now. He almost slams the drained glass on the table, jarring the concentration of the two figures playing scrabble on the table at its far end. Both of them had their backs to Malcolm. They wore identical white tops and black trousers. Had it not been for the longish hair on one of them, you could swear they were a mirror reflection of each other. As the twins turn around as one to investigate the sound, Malcolm invites them over for a drink. Without speaking a word, Karvi refills his glass. She pushes the two untouched glasses topped, with the Labrodog, in the direction of the twins. Nihal Bennett, the male twin, ties his long, straight hair in a bun, as he raises his glass, waiting for Malcolm’s toast. His sister, Conchita, raises her glass too. Malcolm looks like he is about to speak. He holds his glass in the air for a few seconds, but the words he has been trying to string together, appear to have entangled themselves in his ageing gums. With his words stuck, tears started rolling down his cheeks. The twins place their glasses on the table and hug the old man. “You Bennetts don’t believe me? You really don’t believe me when I say that they were killed on Vikramaditya Dessai’s orders,” Malcolm wails. “What happened was shocking beyond wits. But it’s not that we don’t believe you, Malcolm, but there really is no concrete evidence that suggests that Nathan and his wife were murdered,” Nihal says, while gently dislodging the glass from Malcolm’s hands.

“Like Nihal said, maybe we really don’t have enough to convince ourselves that Vikramaditya got them murdered,” Conchita says, taking turns to look at the others on the sofa. Her brother reaches out to Neil. “Look Neil, I know you won’t like what I am saying, but I hope you understand me. There’s just nothing that we have which directly incriminates Vikramaditya. If we had, we could…” Crespo, who has his hand around Neil’s shoulder, steps into the conversation. “Even if we had found something incriminating enough Nihal, what could we have done?” “I am sure we could have petitioned for a fresh investigation. Or approached the courts?” Crespo shakes his head in disbelief. He finishes his drink with one big, noisy gulp of profound disenchantment. Karvi, whom the friends consider the most practical of the lot, stands up and walks towards the sofa where Crespo and Neil are seated. She sits on one of the cushioned arms and tussles the youngster’s hair affectionately. “Under the present laws, directors of the Democratic Corporation of Goa are insulated from all criminal investigations and judicial processes as long as they serve on the Board. Any such investigation has to be sanctioned by the Chief Director first, something that has never happened so far,” she says. “If local courts are ineffective, how about petitioning the Supreme Court then for a re-investigation?” Nihal counters. What Nihal did not know and what Karvi had to explain to him was that the Corporate Sovereign Democracy Enactment Act completely insulated Go-aah from federal laws. The blanket insulation was deemed necessary to eliminate delays caused by judicial petitions, which baulked at the pace of corporate reforms and ‘developmental’ activities carried out by agencies appointed by the Board of Directors. “Why not just appeal to the Chief Director then?” Nihal asks Karvi reluctantly, perhaps almost realising the futility of his suggestion. Tanaji, who was unusually quiet throughout the conversation, responds with a literary flourish. “They stumble that run fast…” he addresses the room, quoting the Bard. “Why don’t we take this another day? Neil has just returned from burying his parents, something no youngster should ever have to do at his age. Let’s retire for the night and sleep over the options we’ve discussed”. The friends take his literary intervention as a cue to retire for the night. Karvi and Tanaji clear the table. Using a coaster as a bookmark, Malcolm reluctantly closes the book on the Pinto Revolt. He clears some dust off the jacket and takes it to bed with him. After clearing the tables and ensuring that Malcolm is tucked in, Karvi and Tanaji step out to the patio, where they light up cigarettes. The twins retire to a spare bedroom in the left wing of the house. Crespo and Neil continue to sit on the couch, as the youngster recounts his journey from Joida. “They really beat up Santosh sir badly today”. “Who’s that?” “He used to teach us history in school. He got into the wrong compartment on the metro, the one meant for us,” Neil said. The metro transit system was introduced throughout Go-aah in 2055. Built on an upgraded Maglev levitation technology platform, it was completely controlled by artificial intelligence, barring the members of the metro’s security force. The technology was fully imported via Russia, as were the roughneck, tattoo-sporting guards, who were members of the ‘Bratva’, the resurgent and notorious Russian mafia. The Bratva gang members were brought in to protect the assets of Volga Metro Trans, the company that had won the contract for laying down the infrastructure for the metro rail.

The creaking gate announces the arrival of guests at the wake. Dressed in black, men and women walk across the compound and troop into ‘Solar Anjuna’, the only traditional house left standing in Anjuna by 2075. Most of the visitors left the house after a round of snacks and after offering commiserations to 75-year-old Malcom Rodrigues. Malcolm walks out each of his guests, until he returns to find just five left in the house. They are all in their late thirties to mid-forties, but this is the first time that he has laid his eyes on them together in all these years. They were his son’s closest friends. They had known each other since they were kids, attending Martha's history tuitions at Solar Anjuna. Malcolm slumps into his well-worn rocking chair. He lifts a walking stick, which he occasionally uses, to point to the bar. “Tanaji…” The man in his early forties, wearing a pair of denim pants and a checkered shirt, peels away from a large bookshelf stretching across the entire length of the wall. He was lost in the midst of thumbing through the pages of an ageing hardbound book ‘The Forgotten Martyrs: Goa Revolt 1787’ by Celsa Pinto. “There, behind the Cutty Sark, is a bottle of Labrodog. Bring it over and pour us all a stiff one,” Malcolm says. Tanaji Raul fetches the decanter-shaped bottle as instructed, examining the label on the 12-year-old blended Scotch. The lean woman, Karvi Khan, who was rearranging chairs after the departure of the guests, walks to the kitchen and returns with six glasses. She places them on the table. “Nathan brought this bottle home for me sometime during Christmas last year. But he would have loved nothing more than having all his friends drink from it,” Malcolm says. Karvi pours the Scotch into each glass, as Tanaji places the book on the table and grabs hold of his drink. The fattest person in the room, Michael Crespo, rises from the sofa with obvious effort. On his broad, bulky frame, the multi-pocket vest looks like the scrap of old skin that he is about to shed. “Wait… where’s Neil?” “He’s still settling affairs at the cemetery in Joida. It’s a long drive from there,” Malcolm replies. There’s a reason why Malcolm couldn’t bury his dead son and wife at the cemetery of the 472 year old St. Michael’s Church in Anjuna. Two decades ago, sometime in the 2050s, the Democratic Corporation of Go-aah had officially redesignated the purpose of existing cemeteries attached to the iconic, heritage churches located within the territorial boundaries of Go-aah. The cemeteries were classified as places of heritage interest and beautified to cater to tourist outings. The Corporation’s Tourism Division had handed over charge of the cemeteries to heritage groups for upkeep and to conduct boutique tours to recount the glories of village history. The smaller, cosier cemeteries were allotted licences for setting up cafeterias, while the larger burial grounds were turned into multipurpose spaces with open-air theatres and auditoriums.

In harmony with the exotic origin of the hue, the Tyrian Purple metro line was a luxurious affair. The Go-aah Tourism Directorate aggressively promoted the seaward metro route, which skimmed the coastline, its manicured orchard-lined hills and landscaped valleys, as a top-of-the-line tourism experience, with liveried valets in attendance and lavish food spreads served on opal and gold-crusted cutlery on board. The metro cars were covered with toughened, transparent glass to enable an expansive view of the countryside for tourists. On the other hand, the underground metro line, almost exclusively meant to transport subterraneans between their homes and workplaces, had a distinctly gritty ambiance. While the subterraneans – middle class, lower middle class and poor denizens of Go-aah – were banished underground and out of sight, the Democratic Corporation of Go-aah still had the need for a sizable blue-collar workforce to fuel the engines of development. The Rust Red metro line was meant to facilitate the commute of this workforce over long distances at a brisk pace in order to service the mansions, villas, cafes, restaurants, resorts, boutiques, factories and other businesses run by the Overlords. The underground metro line operated only during morning and evening – the only times of the day when subterraneans were allowed out of the caverns to commute to and from work – and was heavily guarded by Bratva muscle. Each rake operating on the line comprised six cars which were painted rust red. Their interiors were largely spartan. The seventh car, the last one in every rake, however, was an upgraded and lavish appendage, reserved exclusively for Overlords, who for any reason had to travel the Rust Red metro route. Subterraneans were prohibited from entering the seventh car. Posters and digital screens formally declaring their banishment from the seventh car were posted across all metro stations. It was in this seventh car that Santosh Naik, Neil’s former history teacher, had jumped into by accident. “It was the last metro for the evening leaving Joida station. The door of the seventh car had malfunctioned, I think. Santosh sir was late and the train had just picked up speed. He perhaps saw the door open and jumped straight in,” Neil tells Crespo. “He immediately realised that he had jumped into the wrong car, when the chip in his wrist beeped. Then the door alarm went off alerting the paklo (colloquial Konkani reference for a white male). The train marshal tased him first, before beating him up mercilessly. He had to be lifted off the train at Dharbandora”. Bratva guards were appointed as train marshals and were armed with stun guns and pistols to maintain order on the normally packed Rust Red rakes.They were also equipped with special eye-glasses to scan the BioID chips which were implanted into the right wrist of all subterraneans. While their bald, hairless appearance was the first physical marker which made subterraneans easily identifiable, the BioID chips embedded in their bodies determined their access privileges across Go-aah. Chip scanners, installed for example, in the doorways of metros emitted loud beeps, the moment a subterranean trespassed into areas, they were not allowed to.

Martha had, in fact, saved Vikramaditya from several rounds of punishment during the latter’s school years. All that the young boy needed to do was knock on the staff room’s door, seek her out and play the hapless lamb. “Beneath his mischief, Martha believed that the young boy had a streak of innocence. If he was reprimanded at the right time, he may have turned out differently,” Malcolm said. “She was devastated by his actions during his rise as a politician and later as a Director of the Land Revenue Division. She was a fierce critic of his Beautification and Upgradation Drive, describing it as a beautiful maggot feasting on the flesh of Goa. She even refused to refer to Goa as ‘Go-aah’ after the nomenclature changed”. While he tailed her for mercy as a student, once he grew up, Vikramaditya steered clear of his history teacher, her house and her land, until she lived. After her death a few years ago, Vikramaditya had been relentless in his pursuit of the prized property on which stood ‘Solar Anjuna’, the last traditional house still-standing in the village, where villas – like in most coastal Go-aahan villages – outnumbered the waves that crash directly on the cliffs overlooking the sea. Anjuna beach, along with Keri and Sinquerim beaches in North Go-aah and Velsao, Betalbatim and Arossim beaches in South Go-aah beaches, had long eroded from existence. Anjuna beach’s sands had submerged faster than the collective conscience of the people living on and under the land. With beaches submerged under the sea, the waves unleashed their spray directly on the cliffs’ bottom -- the new land frontier in these coastal villages. “Soon after her death, Vikramaditya befriended Nathan. I warned my son that the man is a snake, but he was too polite to put an end to his advances,” Malcolm said. “So, what happened next?” asks Nihal, gently adjusting his feet. “Vikramaditya called him to a party. Nathan took his wife along. I never saw them alive again. Their car was found in a ravine in the jungles near Mhalshe. The post mortem revealed high levels of alcohol in their blood…” “Maybe they drank a bit at the party.” “Nihal, you have lived abroad too long. You seem to have forgotten the horrors of everyday living here. And your friend... You’ve forgotten your friend too.” Michael nudges Nihal gently and signals him to lean closer. “Dude… didn’t you know? Nathan never touched alcohol all his life,” Michael whispers. The small mound of white powder on the silver salver quivered every time Vikramaditya Dessai thrust into the woman, who was sprawled over his desk. His right palm covered her mouth, which threatened to moan every now and then. Outside Vikramaditya’s office, there was a queue of visitors. Most of them were subterraneans. They were easy to identify. Go-aah’s subterraneans had to mandatorily shave their heads and their bodies. The ‘No Body Hair’ rule had been enforced in the caverns by the Corporation after an epidemic of lice in the subterranean world. Lice, billions of lice, had infested the cavern colonies a generation ago, resulting in the deaths of hundreds of subterraneans, following the chronic epidemic.

“संतोष सर... सेवेतून बडतर्फ करण्यापूर्वी ते आमच्या सर्वोत्तम शिक्षकांपैकी एक होते. मला वाटतं मी त्यावेळी नवव्या इयत्तेत होतो,” निलने त्याच्यासमोरील खालच्या टेबलवरील एक ग्लास आणि पाण्याचे भांडे हातात घेत सांगू लागला. त्याच्या पालकांचे अंत्यसंस्कार आणि त्याच्या आवडत्या शिक्षकांपैकी एकाला बेदम मारहाण होताना पाहणे, या एकाच दिवशी घडलेल्या घटनांमुळे तो अस्वस्थ बनला होता. क्रेस्पो, ज्याला तो आपला सर्वांत जवळचा मित्र आणि गुरू मानत होता, त्याला ही घटना कथन करताना त्याचे तोंड साफ कोरडे पडले होते. "त्याला बडतर्फ का करण्यात आले?" नीलने एकाच घोटात संपवलेला पाण्याचा ग्लास पाहत क्रेस्पोने विचारले. तो त्याच्या युवा, शोकग्रस्त मित्रासाठी सँडविच बनवण्यासाठी उठला. बटर आणि हॅम घेण्यासाठी फ्रीजकडे गेला, ते एका ट्रेमध्ये ठेऊन ब्रेडसह टेबलवर ठेवले. “शाळेने असा दावा केला आहे, की तो भूयांरातले मुनीस (भूगर्भातील लोक) यांचा सहानुभूतीदार होता. व्यवस्थापनाने त्याच्यावर देशद्रोहाचा आरोप लावला आणि त्याला शाळेतून काढून टाकले,” नील म्हणाला. ज्यांना 'द टनेलर्स' असेही संबोधले जायचे, त्याच या रहस्यमयी असलेल्या भूयारातल्या मनीसांनी भूगर्भातील जगामध्ये बंडखोर चळवळ सुरू केली होती. त्यांच्या चळवळीचा उद्देश स्पष्ट होता.... आपल्या भूमीवरील अधिपती आणि गो-आहच्या लोकशाही महामंडळाला आव्हान देणे आणि गोव्यात लवकरात लवकर लोकशाहीची पुनर्स्थापना करणे..... द टनेलर्स या नावाप्रमाणेच त्यांनी गेल्या अनेक वर्षांत भूगर्भात खोदून, खरडून आणि अडथळे साफ करून बोगद्यांचे (टनेल्स) जाळेच तयार केले आहे. या बोगद्यांमुळे कुणालाही थांगपत्ता न लागू देता एका गुहेतून दुसऱ्या गुहेतील लोकवस्तीत सहजपणे प्रवेश करणे त्यांना सुलभ बनले होते. महामंडळाची भूगर्भावर आणि भूगर्भावरील अन्य वाहतुकूच्या साधनांमध्ये असलेली असलेली कडक टेहळणी व्यवस्था टाळून अखंडीत हालचालींसाठी भूगर्भातील हे बोगदे महत्त्वपूर्ण ठरले होते. या बंडखोर गटाचे संस्थापक रंगा राणे होते. गो-आहच्या सर्वांत उत्तरेकडील सत्तरी प्रांताचे रहिवासी असलेले रंगा राणे हे माजी भू-तंत्रज्ञान अभियंते होते. टनेलर्सनी भूगर्भावरील अधिपती आणि महामंडळाच्या विरोधात सुरू केलेल्या सर्व प्रकारच्या बंडखोर कारवाया महामंडळाने बेकायदा ठरवल्या होत्या. भूयांरातल्या मनीसांनी मेट्रोच्या पायाभूत सुविधांवरील हल्ल्यांसोबतच गो-आहमध्ये तोडफोडीच्या कारवायांची मालिकाच सुरू करण्याचा कट आखल्याचा त्यांना संशय होता. रंगाच्या सेनेमध्ये हजाराहून अधिक सदस्य असल्याची अफवा होती. परंतु, त्यांची संख्या दिवसेंदिवस वाढतच होती. क्रेस्पोने झटपट तयार केलेल्या सँडविचचा नीलने घास घेतल्यास आता बराच अवधी लोटला होता. नील आणि क्रेस्पो हे खोलीत एकत्र असता सहजा अशी शांतता नसायची. नीलला नेहमीच नवीन तंत्रज्ञानाविषयी वाचनाची आवड होती. क्रेस्पोला ज्यांत अजिबात रूची नाही अशा विषयांवरील आपले विचार त्याच्यावर फेकायचा त्याला आवडायचे. क्रेस्पोला मात्र छोट्यामोठ्या दुरूस्त्या करून नवनवीन उपकरणे स्वतःसाठी तयार करण्याची आवड होती. पुढच्या गॅजेटकडे वळण्यापूर्वी आपण आधी लावलेल्या नव्या तांत्रिक शोधाची माहिती तो नीलला मात्र देत असे. तानाजीच्या मते, क्रेस्पोने जर स्वतः लावलेल्या शोधांतून बनवलेल्या काही गॅजेट्सचे पेटंट मिळवले असते, तर त्याचे नशीब फळफळले असते. विशेषत:, त्याने तयार केलेले चपळ आणि कॉम्पॅक्ट ड्रोन, जे आकाराने लहान असले, तरी एखादा मोठ्ठाला जुना पियानो उचलून तो दूर अंतरावर नेण्याची क्षमता त्यांत होती. “तुला वाटतं की मी हस्तक्षेप करायला हवा होता?” सँडविचचा आणखी एक घास घेत असताना नीलने आपल्या गुरूला विचारलं. या प्रश्नाने त्या खोलीत एक गूढ आणि अतिगंभीर शांतता पसरली. क्रेस्पो जमिनीकडे पाहत राहिला. नीलच्या प्रश्नाचे त्याच्याकडे कोणतेही उत्तर नव्हते. सध्यातरी तो केवळ एक खराब झालेले सँडविचच त्याला देऊ शकत होता.

म्युरेक्स या दुर्मिळ रॉक गोगलगायींच्या ग्रंथींपासून उत्पन्न होणाऱ्या रंगाशी संगती साधणाऱ्या या टायरियन पर्पल मेट्रो लाईनची ओळख ‘एक आरामदायी अनुभव’ अशी बनली होती. गो-आह पर्यटन संचालनालयाने या किनारी मेट्रो मार्गाचा आक्रमकपणे प्रचारही केला होता. समुद्रकिनारा, सुंदर अशा रेखीव बागांनी सजवलेल्या टेकड्या आणि लँडस्केप केलेल्या दऱ्या, असा एक विलासी पर्यटनाचा एक उत्कृष्ट नमुनाच ठरला होता तो...! विशेष पोशाखधारी सेवेकरी आणि त्यांच्यासोबतीला ओपल आणि सोन्याने मढवलेल्या कटलरीत भरगच्चपणे मांडलेली खाद्यपदार्थांची खैरातच त्या मेट्रोत होती.... या खास मेट्रो कार पारदर्शक पण अभेद्य अशा काचांनी संरक्षित होत्या, जेणेकरून पर्यटकांना कारमध्ये बसल्याबसल्या तेथील ग्रामीण निसर्गसौंदर्याचे विस्तृत दर्शन घेता यावे. दुसरीकडे, भूमिगत मेट्रो मार्ग हा फक्त भूमिगत लोकांना त्यांची घरे आणि कामाच्या ठिकाणी वाहतूक करण्यासाठीच निर्माण केला होता, जिथे पाहण्यासारखे विशेष असे काहीही नव्हते..... भूगर्भावरचे एकूणच वातावरण भूगर्भीय – मध्यमवर्गीय, निम्न मध्यमवर्गीय आणि गो-आहचे गरीब रहिवासी यांच्या नजरांच्या आड ठेवण्यात आलेले असले, तरीही गो-आहच्या लोकशाही महामंडळाला विकासाच्या इंजिन्सना चालना देण्यासाठी मोठ्या ब्लू- कॉलर कर्मचार्‍यांची गरज होतीच.... गंजेसारख्या लाल रंगाच्या मेट्रो लाईनचा वापर हा या कामगारांच्या लांब पल्ल्यांच्या प्रवासाची सोय करण्यासाठी करण्यात आला होता. या कामगारांव्दारे हवेल्या, व्हिलाज्, कॅफे, रेस्टॉरंट्स्, रिसॉर्ट्स्, बुटीक, कारखाने आणि उच्चभ्रूंद्वारे चालवल्या जाणार्‍या अन्य व्यवसायांना सेवा दिली जात होती. ही भूगर्भीय मेट्रो लाइन केवळ सकाळी आणि संध्याकाळी चालवली जात होती आणि केवळ तेव्हाच भूगर्भातील लोकांना कामावर जाण्या-येण्यासाठी बाहेर पडण्याची परवानगी होती. या कामगारांवर ब्रात्वा टोळीच्या तगड्या रखवालदारांची करडी नजर असायची. लाईनवर चालणार्‍या प्रत्येक रेकमध्ये सहा गाड्या होत्या, ज्या गंजेसारख्या लाल रंगाने रंगवलेल्या होत्या व त्यांवर काळा हूड होता. या गाड्यांचा आतील भाग साधाच आणि गैरसोयीचा होता. सातवी कार ही प्रत्येक रेकमधील शेवटची कार होती. ही कार खास तयार करून त्याला जोडली होती. काही कारणांस्तव गंजी -लाल रंगाच्या मेट्रो मार्गाने प्रवास करावा लागलाच, तर अशावेळी ही खास कार फक्त उच्चभ्रूंसाठी राखीव ठेवण्यात आली होती. भूगर्भीय लोकांना सातव्या कारमध्ये प्रवेशबंदी होती. सातव्या कारमध्ये त्यांना बंदी असल्याची औपचारिक घोषणा असलेले पोस्टर्स आणि डिजिटल स्क्रीन सर्व मेट्रो स्टेशन्सवर लावण्यात आले होते. याच सातव्या कारमध्ये नीलचे माजी इतिहास शिक्षक संतोष नाईक हे केवळ अपघातानेच चढले होते. “संध्याकाळची ती शेवटची मेट्रो होती, जी जोएडा स्टेशनवरून सुटली होती. सातव्या गाड़ीच्या दरवाज्यात काहीतरी बिघाड झाला होता. मला वाटतं, संतोष सरांना उशीर झाला होता आणि तेवढ्यातच ट्रेनने वेग घेतला होता. त्यानी कदाचित उघडलेले दार पाहून सरळ आत उडी घेतली होती,” नीलने क्रेस्पोला सांगितले. “ मनगटातील चीप वाजल्यावर आपण चुकीच्या कारमध्ये चढल्याचे त्यांच्या लक्षात आले. त्यांच्या स्पर्शाने दरवाज्याचा अलार्म वाजला आणि तिथे ड्यूटीसाठी असलेला पाखलो (बोलीभाषेत गोऱ्या पुरूषाला उद्देशून वापरण्यात येणारा शब्द) सतर्क झाला. त्या ट्रेन मार्शल असलेल्या पाखल्याने त्यांना पहिल्यांदा छेडले आणि नंतर त्यांना अमानुष मारहाण केली. धारबांदोडा येथे त्यांना ट्रेनमधून उचलून बाहेर काढावे लागले.” ब्रात्वा सुरक्षारक्षकांची ट्रेन मार्शल म्हणून खास नियुक्ती करण्यात आली होती. सामान्यपणे, भरगच्च गर्दी होत असलेल्या गंज -लाल गाड्यांच्या डब्यांच्या व्यवस्थेसाठी या मार्शलना स्टेन गन्स आणि पिस्तुलांनी सुसज्ज ठेवण्यात आले होते. बायोआयडी चिप्स स्कॅन करण्यासाठी त्यांना विशेष चष्मेदेखील देण्यात आले होते, ज्या चिप्स प्रत्येक भूगर्भवासियाच्या उजव्या मनगटात रोपण करण्यात आली होती. त्यांचे टक्कल आणि अंगावर केस नसणे ही भूगर्भातील लोकांची पहिली ओळख ठरली होती. गो-आहमधील त्यांच्या प्रवेशाधिकारांची तपासणी या चिप्सद्वारे निर्धारित केली जात होती. तिथे चिप स्कॅनर बसवले होते. उदाहरणार्थ, तिथे कुठल्याही मेट्रोमध्ये भूगर्भवासीय घुसल्यास ताबडतोब बीप वाजून मार्शल सतर्क बनत होते आणि त्या परिसरात त्यांना शिरण्यापासून रोखत होते.

आत, विक्रमादित्यने त्या बाईसोबतच्या रतिक्रीडेदरम्यान मस्त हिसडे देऊन समाधान झाल्यावर आपल्या ढुंगणाला ब्रेक लावला. तेथील अलंकृत थाळीमधून चांदीची पळी घेऊन कोकेनचा एक बार सहजपणे आपल्या डाव्या नाकपुडीने जोरात ओढला. "तुला आता काही हवे आहे का?" ती बाई त्याच्या डेस्कवर पहुडलेली आहे. तिचे थुलथुलीत पोट आणि स्तन टेबलटॉप स्क्रीनवर दबली गेली आहेत. तिच्या सौम्य घामामुळे ओलसर शरीराच्या दाबाला प्रतिसाद देत स्क्रीनवर यंत्राच्या मेमरीमध्ये संचयित केलेल्या प्रतिमा काहीशा गोंधळलेल्या, परंतु रंगीबेरंगी कॅलिडोस्कोपसह डिस्प्लेवर उमटू लागतात. यंत्रात सेव्ह करून ठेवलेल्या फोल्डरमधून अधिकृत भू - महसूल विभागाच्या ब्लूप्रिंट प्रतिमा देखील बाहेर येतात. या अचानक प्रकटणाऱ्या ब्लूप्रिंट्सपैकी एक पेडणे महसूल उपविभागाचा नकाशा होता, जो नुकताच महामंडळाने मंजूर केला होता व गुप्तही ठेवला होता. त्या ब्लूप्रिंटनुसार, विक्रमादित्यच्या भू महसूल विभागाने पेडणेमधील शिल्लक राहिलेल्या जंगलक्षेत्राचा जवळपास ५० टक्के भाग वगळून तिथे अतिरिक्त १०० ‘एक्सक्लुझीव व्हिला एन्क्लेव्ह्स्’ तयार करण्याचा प्रस्ताव तयार केला होता. पेडणे येथील मनोहर आंतरराष्ट्रीय विमानतळाजवळ भारतातील सर्वात मोठ्या एकात्मिक कॅसिनो हॅबिटेटमधील श्रीमंत ग्राहकांसाठी हा ‘विशेष सरंक्षित भाग’ तयार करण्याचा त्यामागे मनोदय होता. आपल्या डाव्या हातात कोकचा चमचा धरत उजव्या हाताने त्याने ताबडतोब टचस्क्रीन टॅप केली व पेडणे ब्लूप्रिंटच्या प्रतिमा तिच्या नजरेस पडू नयेत म्हणून गायब केल्या. हे करत असताना कोकचे काही कण त्याच्या मिशीवरही उमटले. जिभेच्या साहाय्याने ते कण विक्रमादित्यने साफ करून घेतले. "आणखी हवं आहे?" "मी पुढच्या वेळी मजा घेईन.... आता, आधी तुझी मुलाखत नाही का, विकी?" ती म्हणाली. विक्रमादित्यने तिच्या प्रश्नाचे उत्तर न देता तिला आपल्या कवेत घेतले. तिच्या पाठीवरून पावडरची रेघ झटकून तिच्या घामाचा खारटयुक्त थर त्याने अधाशीपणाने चाटला.... ते विलग झाले. त्याने त्याच्या पँटची झिप लावली. खुर्चीवर टाकलेला आपला टॉप गोळा करत तिने विचारले..... “तर विकी, फक्त खात्री करण्यासाठी हां.... भूगर्भीय क्षेत्रासाठी विद्युत कुंपण आणि कॅमेरा बसवण्याचे कंत्राट निश्चित झाले, असे मी समजू काय?" "काय? एवढ्यातच? आपण नुकतेच तर एकमेकांना ओळखायला लागलो आहोत....” "आता तुम्हाला हे तर ठाऊक आहेच, की आपण एकमेकांना अधिक ओळखणार आहोत.... पण, माझ्या बॉसला कंत्राटाचे एक प्रकारे आश्वासन हवे आहे.” विक्रमादित्यने लगेच तिला आपल्याकडे ओढून घेतली. तिचे लांब केस घट्ट मुठीत धरून काही सेकंद उन्मादाने त्याने तिच्या ओठांचे चुंबन घेतले.... “हे माझे आश्वासन आहे… तूर्त मला हा इंटरव्हू आटपू दे,” त्याने तिला दिवाणखान्याच्या खोलीकडे जाण्याचा बोट दाखवून निर्दश केला. तिथून ती अधिकृत रिसेप्शन खोली डावलून आणि भूगर्भातील लोकांच्या गर्दीला चुकवून बाहेर पडू शकत होती.... ती बाहेर पडताच, तेथील कर्मचाऱ्याने टेबल-टॉप डिस्प्ले स्क्रीन मायक्रोफायबर कापडाने पुसली. चांदीचा ट्रे उचलला आणि तो दिवाणखान्यात गेला. विक्रमादित्य मोठ्या डेस्कच्या मागे बसला. एक दीर्घ श्वास घेत पॅंटची झिप लावल्याची पुन्हा एकदा खात्री करून घेतली आणि स्क्रीनवरील बटण दाबले. रिसेप्शन रूममधील साहाय्यकाने मुख्य दरवाजा उघडत आत्ताच ज्याच्याशी तो गप्पा मारत होता, त्या संदीपला आत पाठवले. खोलीतील भिंती आणि सिलिंग डझनभर आयताकृतींनी भरलेल्या होत्या. तिथे महामंडळ संचालकांच्या जगभरातील आणि अंतराळातील वेगवेगळ्या साहसी कृतींच्या मूक प्रतिमा आणि चित्रफिती प्रदर्शित केलेल्या होत्या. तिथे बसणाऱ्या प्रत्येकाला विक्रमादित्यचा चेहरा प्रत्येक कोनातून तुमच्याकडे टक लावून पाहत असल्याचा आभास होत होता. जगातील शेवटचा जिवंत चिंपांझी, पाळीव जलचर, स्पेस सूटमध्ये, स्कायडायव्हिंग....

काही वर्षांनंतर सर्व दफनभूमींमध्ये कॉर्पोरेट डिक्रीद्वारे मृतांचे दफन करण्यावर बंदी घालण्यात आली. कारण, ही क्रिया कॉर्पोरेशनने अनुत्पादक मानली. मृतांच्या दफनविधीमुळे महामंडळाच्या अखत्यारीतील खूप एकर जागा व्यापली जाते. तेव्हा, काही वर्षांनंतर जमिनीची नासाडी रोखण्यासाठी आणि राज्याच्या बाह्य- दृश्य प्रतिमेला बाधा पोहोचू नये यासाठी दफनविधी आणि अंत्यसंस्कार या दोन्हींवर बंदी घालत गो-आहच्या संपूर्ण भूभागावर डिक्रीचा विस्तार करण्यात आला. परंतु, गो-आहच्या लोकशाही महामंडळाने मृतांसाठी पर्यायी व्यवस्था मात्र केली होती. शेजारील कर्नाटक राज्यातील जोयडा आणि सुपा इथे मंडळाने जमीन खरेदी केली होती. कॉर्पोरेशनने गो-आहतील आपल्या ओव्हरवर्ल्डमधील मृतांचे दफन आणि अंत्यसंस्कार सुलभ करण्यासाठी हे पाऊल उचलले होते आणि त्याचबरोबर भूगर्माभातील मृतांचेही टप्प्याटप्प्याने स्थलांतर करणे शक्य होणार होते. तुम्ही अजूनही उत्तर आणि दक्षिण गो-आह मधील दोन डिलक्स सुविधांमध्ये मृतांवर दफन किंवा अंत्यसंस्कार विधी करू शकत होता. परंतु, ही सुविधा सदस्य आणि कॉर्पोरेशनच्या माजी सदस्यांच्या नातेवाईक आणि मित्रांसाठीच आणि ज्यांची नावे सूचित रोस्टरवरील महत्वाच्या व्यक्तिमत्वांच्या यादीत नोंद आहेत त्यांच्यासाठीच राखीव ठेवली गेली होती. परंतु, त्या विशेषाधिकारासाठी प्री-बुकिंग, भरमसाठ शुल्क आणि महामंडाच्या मुख्य संचालकांच्या विशेष शिफारस पत्राची आवश्यकता मात्र होती. माल्कमने साहजिकच यांपैकी कोणत्याही अटी मान्य केल्या नसत्या. त्याहूनही मोठे कारण म्हणजे त्याची खात्री होती की कॉर्पोरेशन आणि त्याचे एक संचालक... विक्रमादित्य देसाई ....हे त्याच्या मुलाच्या आणि सुनेच्या हत्येला जबाबदार आहेत....! माल्कमने लगबगीने १२ वर्षे जुन्या स्कॉचचा पेग रिचवला. त्याच्या नजरेला आता एक टोकदार धार प्राप्त झाली होती. टेबलावरचा रिकामी झालेला ग्लास बाजूला सारत त्याची नजर टेबलावर स्क्रॅबल खेळत असलेल्या दोन आकृत्यांवर एकाग्र झाली होती. दोघेही माल्कमकडे पाठ करून व भिंतीकडे तोंड करून खुर्च्यांवर बसले होते. दोघांनीही सारखेच पांढरे टॉप आणि काळी पँट परिधान केली होती. त्यांच्यापैकी एकाचे लांबसडक केस नसते तर तुम्ही ठामपणे सांगू शकला असता, की ती एकमेकांची प्रतिबिंबेच आहेत. आवाजाचा माग घेण्यासाठी म्हणून त्या जुळ्या मुलांनी मागे वळून पाहिले तोच..... माल्कमने त्यांना ड्रिंक्ससाठी आमंत्रण दिले. एकही शब्द न बोलता कारवीने त्याचा ग्लास पुन्हा भरला. लॅब्रोडॉगने भरलेले, पण हात न लावलेले दोन ग्लास तिने त्या जुळ्या मुलांच्या दिशेने पुढे सरकवले. निहाल बेनेट, हा मुलगा. त्याने लांब केस सरळ करून त्याचा अंबाडा बांधला. माल्कमच्या टोस्टची वाट पाहत त्याने आपला ग्लास उचलला.... त्याची बहीण कोंचितानेही ग्लास हाती धरून उंचावला. काहीतरी बोलणार, असे वाटत असतानाच माल्कमने काही सेकंदांसाठी तो ग्लास हवेतच धरून ठेवला. परंतु, जे काही शब्द त्याच्या तोंडून बाहेर पडायचे होते, ते त्याच्या वृद्धत्वाच्या हिरड्यांमध्ये टोस्टप्रमाणे अडकले. आपले शब्दच बाहेर फुटत नसल्याची भावना त्याला दुखावून जाते आणि त्याच्या गालावरून अश्रू ओघळू लागतात. ते जुळे आपले ग्लास टेबलावर ठेवत त्याला घट्ट मिठी मारतात. “तुम्ही बेनेट्स माझ्यावर विश्वास ठेवत नाही? विक्रमादित्य देसाईंच्या सांगण्यावरूनच त्यांची हत्या झाली, असे मी म्हणतो तेव्हा तुमचा माझ्यावर विश्वास बसत नाही?” माल्कम रडतो आहे. “जे घडले ते बुद्धीच्या पलीकडले आणि धक्कादायकच होते.... माल्कमवर आमचा विश्वास बसत नाही असे नाही. पण नॅथन आणि त्याच्या पत्नीची हत्या झाली असावी, असा कोणताही ठोस पुरावा नाही,” माल्कमच्या हातातील ग्लास हळूवारपणे घेत निहाल म्हणाला.

कॉर्पोरेशनच्या निर्देशाने आणखी एक आदेश जारी झाला, जो त्यांच्या मूळ हेतूमधला द्वेष अधिक स्पष्ट करणारा होता. ‘नो बॉडी हेअर’ (केस नसलेले शरीर) हा नियम भूगर्भातील गुहांमध्ये राहणाऱ्या मूळ लोकांची ओळख बाहेरील जगामध्ये वावरताना पटविण्यासाठी फायदेशीर ठरला होता. त्या दिवशी, ह्याच भूगर्भातील गुहांमध्ये राहणाऱ्यांनी विक्रमादित्यच्या चेंबरबाहेर मोठ्या रांगा लावल्या होत्या. त्यांची घरे पाडल्यापासून आणि त्यांचे गुहांमध्ये स्थलांतर झाल्यापासून त्यांच्या थकलेल्या भरपाईच्या पूर्ततेचा ते पाठपुरावा करत होते. टप्प्याटप्प्याने भरपाई देण्याच्या प्रक्रियेमुळे गोंधळ निर्माण झाला होता. थकबाकीचा अनुशेष वर्षानुवर्षे प्रलंबित राहिला होता. विक्रमादित्यच्या वेटिंगरूममध्ये बरीच गर्दी जमली होती. रिसेप्शन डेस्कवर घामाने डबडबलेल्या भुयारी लोकांच्या लांबलचक अशा तीन वेगवेगळ्या रांगा उभ्या होत्या. त्यात साठी ओलांडलेला एक माणूस होता. त्याच्या कपाळावर एक खोल जखम होती. खपल्या आणि हायपोपिग्मेंटेशनच्या आधारे ती जखम बरी होत होती. गळ्याच्या सभोवतालची त्वचा फिकट होत होती. विक्रमादित्यच्या नियोजित मुलाखतीसाठी तो जवळपास अर्धा तास वाट पाहत होता. अस्वस्थ होऊन, त्याने डायरेक्टरच्या साहाय्यकाशी गप्पा मारायला सुरुवात केली जो त्याच्याशिवाय त्या खोलीत हजर होता – अंगावर केसांचे पीक खेळवणारी एकमेव व्यक्ती..... पत्रकार आणि कॉर्पोरेशनचे निम्न दर्जाचे अधिकारी ओव्हरवर्ल्डमधील विशेष सीमांकन केलेल्या सेवा क्षेत्रांमध्ये असलेल्या सर्व्हिस क्वार्टरमध्ये राहत होते. स्वयंसिद्ध असलेले हे झोन उच्च विद्युत कुंपणांनी वेढले गेले होते, जे रात्री 9 नंतर आपोआप बंद होत होते. "मग, यावेळी त्याने आपल्या सुट्टीत चंद्रावरून काय आणले?" “संदीप, तुझी भाषा चांगली होती. तुम्ही तुमचा धडा आत्तापर्यंत शिकायला हवा होता. माननीय संचालक सुट्टीवर नव्हे, तर अभ्यास दौऱ्यावर होते.” "ठीक आहे, मला ते पुन्हा विचारू दे.... यावेळी तो चंद्रावरच्या अभ्यासदौऱ्यातून काय काय परत घेऊन आला?” "छान... अरे, तू ऐकले नाहीस? त्याने गोल्फ बॉल परत आणले!” "गोल्फ बॉल!" विक्रमादित्य... एक स्वयंघोषित, नशेबाज आणि मस्तवाल व्यक्ती....! नुकताच तिसऱ्या चांद्र सफरीवरून तो परतला होता. यावेळी, त्याचे चांद्र कॅप्सूल चंद्रावरील सर्वांत शांत असलेल्या 'शांतता समुद्रात' उतरले होते. या भागाला हे नाव तेथे अस्वाभाविकपणे दिसणाऱ्या निळ्या रंगाच्या छटेवरून पडले होते, जे चंद्राच्या राखाडी काळ्या रंगाच्या टोनच्या तुलनेत अधिक प्रकर्षाने दिसणारे होते. १९६९ मध्ये अपोलो ११ साठी ‘शांतता समुद्र’ हे चंद्रावर उतरण्याचे ठिकाण होते. नील आर्मस्ट्राँग आणि बझ ऑल्ड्रिन यांनी चंद्रावर उतरणारे पहिले आणि दुसरे अंतराळवीर म्हणून इतिहास रचला होता. दुसरीकडे, अॅलन शेपर्ड, अपोलो १४ मोहिमेअंतर्गत, १९६१ मध्ये अंतराळात प्रवेश करणारा पहिला अमेरिकन आणि १९७१ मध्ये चंद्राच्या पृष्ठभागावर चालणारा पाचवा ठरला होता.... पण, चांद्रिय पृष्ठभागावरील नाट्यमय घडामोडींचा विचार केला, तर शेपर्ड हा आर्मस्ट्राँगपेक्षा थोडा अधिक कल्पक होता. एक गोल्फप्रेमी.... त्याने चंद्राच्या पृष्ठभागावर एका तात्पुरत्या क्लबसह दोन गोल्फ बॉल भिरकावले होते. त्यापैकी एक मिशेलच्या भाल्याजवळील खड्ड्यात उतरला होता जो भाला त्याचे मिशन कमांडर एडगर मिशेल यांनी रोवला होता. जिथे अपोलो- ११ ने आर्मस्ट्राँगच्या “एक छोटं पाऊल…” या उल्लेखाने इतिहास घडवला होता तिथे अपोलो १४ वरील क्रूने चंद्राच्या पृष्ठभागावर धातूचे खांब आणि गोल्फ बॉल उडवत अधिकच धमाल केली होती. या पृष्ठभागावर शंभर वर्षांहून अधिक काळ हे चेंडू पडून होते..... “त्याने ते आता त्याच्या कार्यालयात बुलेटप्रूफ ग्लासच्या केसमध्ये आणून ठेवलेत. तुम्ही आत गेल्यावर त्याला ते दाखवायला सांगा.” मदतनीस म्हणाला. संदीप जाणीवपूर्वक हसला..... त्याला प्रश्नही विचारावा लागणार नव्हता.....!

त्या ज्येष्ठ पत्रकाराशी बोलत असताना विक्रमादित्य आपल्या जागेवरून अजिबात हलला नाही. “संदीप, तू बराच वेळ थांबला होतास असं ऐकलं. पण आजचा दिवस थोडा व्यस्तच ठरला,” विक्रमादित्य म्हणाला. टेबलटॉपच्या एका कोपऱ्यावरील कोकेन पावडरच्या छोट्या खुणा त्याने अलगद पुसून टाकल्या. पत्रकाराची नियोजित भेट लांबल्याबद्दल त्याने साधी दिलगिरीही व्यक्त केली नाही. त्या दोघांनीही प्रारंभी औपचारिक गप्पागोष्टी केल्या. नंतर, संदीपने त्याच्या शर्टच्या खिशातून एक लहान, गोलाकार प्लास्टिकचे गॅझेट काढले, ते फिरवले आणि टेबलावर ठेवले. उपकरणातील एका लहानश्या पोकळीतून विक्रमादित्यवर प्रकाशाचा उबदार झोत पडत होता, तर दुसऱ्या पोकळीतील कॅमेराचे लेन्स विक्रमादित्यचा चेहरा आणि मागील भाग स्वयंचलितपणे फ्रेम करत होत्या. संदीपने हातातील उपकरणातून व्हिज्युअल फ्रेमची रचना बललली आणि रेकॉर्डिंग सुरू केले. संदीप आर्य: गुड इव्हनिंग.... झुंजमध्ये आपलं सर्वांचं स्वागत... सुंदर गो-आह टीव्हीवरील या महिन्याची ही मोठी मुलाखत तुमच्यासाठी आणली आहे गो-आह बिअरने....जी तुम्हाला खरोखरच गो-आहचा आनंद मिळवून देईल...! आमच्यासोबत आहेत, गो- आहच्या जमीन महसूल विभागाचे माननीय संचालक विक्रमादित्य देसाई, जे त्यांच्या अनोख्या आणि साहसी कथांनी आम्हाला नेहमीच चकित करत असतात. यावेळी, विकी भाई....ज्या नावानं ते लोकप्रिय आहेत, ते नुकतेच त्यांच्या तिसर्‍या हॉली....माफ करा.... त्यांच्या चंद्रावरील तिसर्‍या अभ्यास दौऱ्यावरून परतले आहेत. आतापर्यंत चंद्राला भेट देणारे ते एकमेव गो-आहनिवासी आहेत. त्यांनी तीनदा चंद्रावर जाऊन स्वतःचाच विक्रम मागे टाकला आहे. आपण स्वतः त्यांच्याकडूनच या त्यांच्या अवकाश यात्रेच्या साहसाबद्दल जाणून घेऊयात.... विकी भाई, आत्ता तुम्ही जेव्हा पृथ्वीवर परतला आहात तेव्हा, तुम्हाला चंद्रावरची अशी कुठली गोष्ट आहे जी सर्वाधिक आठवते? विक्रमादित्य: जेव्हा मी चंद्रावर तळ ठोकून होतो, तेव्हा मला सर्वात जास्त आठवत होती ती आमची लाडकी भूमी गो-आह....! पण आत्ता मी खरोखरच मिस करतोय तो चंद्राच्या पृष्ठभागावरील वजनरहित अद्भूत अनुभव. त्यामुळेच मी आत्तापर्यंत तीनदा चंद्राचा प्रवास केला आहे. ते असो....मी तुमच्या संपादकाला तुम्हाला माझ्या मुलाखतीसाठी का पाठवायला सांगितलं त्याचे कारण इथे आहे. मला एक महत्त्वाची घोषणा करायची आहे. आम्ही गो-आहमध्ये चांद्र सर्किट तयार करत आहोत. हे पर्यटनाच्या दृष्टीने एक उत्तम आकर्षण असेल आणि गो-आहला उच्चभ्रू पर्यटन स्थळांच्या साखळीमध्ये समाविष्ट करेल. हे सर्किट पर्यटकांसाठी चंद्रावरील जीवनाची केवळ प्रतिकृती बनवणार नाही, तर अंतराळ प्रवासासाठी सज्ज असलेल्या नागरिकांसाठी प्रशिक्षण आणि परिचय सुविधा यासाठीही काम करेल. संदीप आर्य: हे खरंच काहीतरी आऊट ऑफ द बॉक्स आहे. पण हे सर्किट कुठे असेल आणि त्यावर खर्च किती येईल? विक्रमादित्य: आमचे डेमोक्रॅटिक कॉर्पोरेशन ऑफ गो-आहचे माननीय मुख्य संचालक यांच्या नेतृत्वाखाली आणि त्यांच्याच मार्गदर्शनाखाली आम्ही चांद्र सर्किट उभारण्यासाठी उपलब्ध सर्व संसाधनांचा विनियोग करू. संदीप आर्य: तुम्ही विशिष्ट जागा निश्चित केली आहे का? विक्रमादित्य: आम्ही सर्किटसाठी रेवोडा येथील एका खाण खंदकाचा गंभीरपणे विचार करतो आहोत. संदीप आर्य: पण त्या खंदकातील गुहेत सुमारे २०,००० भूगर्भीय लोकांची वस्ती आहे. त्यांना तुम्हा कुठे स्थलांतरित कराल? या प्रश्नाने अस्वस्थ झालेला विक्रमादित्य आपल्या मिशीचे एक टोक खेचू लागला विक्रमादित्य: ते महामंडळाने ठरवायचे आहे, अन्य कोणीही नाही. असो, आमच्याकडे जोईडा आणि सुपामध्ये मोठ्या प्रमाणात जमीन विनावापर पडून आहे. हीच वेळ आहे, या प्रदेशाला आपली ओळख मिळवून देण्याची. भूगर्भातील लोकांना त्याठिकाणी स्थलांतरीत करता येईल.

मार्थाने खरेतर नंतरच्या शालेय काळात विक्रमादित्यला अनेक शिक्षांपासून वाचवले होते. त्या तरुण मुलाला फक्त स्टाफरूमचे दार ठोठावायचे होते.... तिला शोधून काढायचे होते... आणि एक असहाय कोकरू बनून नाटक करायचे होते...... “त्याच्या खोडसाळपणामागे एक तरूण निष्पाप मुलगा आहे, असेच जणू मार्थाला वाटत होते. त्याला योग्य वेळी फटकारले गेले असते, तर कदाचित तो वेगळाच बनला असता...” माल्कम म्हणाला. “तो जेव्हा राजकारणी बनला आणि नंतर भूमहसूल विभागाचा संचालक म्हणून उदयास आला, तेव्हा त्याच्या कृतींनी मार्था प्रचंड घायाळ झाली. ती त्याच्या सुशोभीकरण आणि नुतनीकरण मोहीमेची जहरी टीकाकार बनली. गोव्याच्या सुंदर शरीरावर बसून त्याच शरीराचे मांस पोखरणारा तो एक किडा आहे, अशा भाषेत ती त्याच्यावर टीका करू लागली. गोव्याचे नाव 'गो-आह' असे बदलल्यानंतर, गोव्याचा तसा उल्लेख करायलाही तिने नकार दिला..... एक विद्यार्थी म्हणून केवळ तिच्या दयेवर वावरलेल्या विक्रमादित्यने मोठा झाल्यावर आपली इतिहासाची शिक्षिका, तिचे घर आणि तिची जमीन यांना आपल्या मोहीमेपासून दूर ठेवले. मात्र, काही वर्षांपूर्वी झालेल्या तिच्या मृत्यूनंतर, विक्रमादित्यची नजर त्या बहुमोल मालमत्तेवर, जिथे 'सोलर अंजुना' हे त्या गावातील शेवटचे वारसाघर होते, तिथे लागून राहिली होती. गो-आहमधील बहुतेक किनारी भागांत इतके बंगले उभे राहिले होते, की तिथे प्रत्यक्ष समुद्राच्या लाटा शोधण्यासाठी अथक प्रयत्न करण्यासारखी परिस्थिती निर्माण झाली होती. अंजुना समुद्रकिनारा, उत्तर गो-आह मधील केरी आणि सिकेरी हे समुद्रकिनारे आणि दक्षिण गो- आहमधील बेतालभाटी, वेळसांव आणि आरोशी यासारखे समुद्रकिनारे समुद्राच्या वाढत्या धुपीमुळे आपले अस्तित्त्व हरवत चालले होते. अंजुना समुद्रकिनाऱ्याची वाळू तर जमिनीवरील लोकांच्या सामूहिक विवेकापेक्षाही वेगाने पाण्याखाली जात होती. समुद्रकिनारे समुद्राच्या पोटात विलीन होत असतानाच, तेथील लाटांनी थेट खडकांना आपल्या पाशात ओढून काही किनारी गावांमध्ये नव्या सीमा तयार केल्या होत्या. “तिच्या मृत्यूनंतर लगेचच विक्रमादित्यने नाथनशी मैत्री केली. मी माझ्या मुलाला वेळीच सावध केले होते, की हा माणूस साप आहे...! परंतु, तो खूपच विनम्र होता आणि त्यामुळेच विक्रमादित्यच्या झंझावातापुढे तो निष्प्रभ ठरला.” माल्कम म्हणाला. "मग, पुढे काय झालं?" हळूवारपणे आपले दोन्ही पाय जवळ घेत निहालने विचारले. “विक्रमादित्यने त्याला पार्टीला बोलावले. नाथन आपल्या पत्नीला सोबत घेऊन गेला. तिथून मी त्यांना पुन्हा जिवंत पाहिले नाही. त्यांची कार म्हाळशीजवळील जंगलाच्या दरीत सापडली. शवविच्छेदनात त्यांच्या रक्तात मद्याचे अतिप्रमाण असल्याचे आढळून आले...!” "कदाचित ते पार्टीत थोडे जास्त प्यायले असावेत...." “निहाल, तू परदेशात खूप दिवस राहिला आहेस. इथल्या रोजच्या जगण्यातली भीषणता तू कदाचित विसरला असशील. आणि तुझा मित्र... तू तुझ्या मित्रालाही विसरलास....! मायकेलने निहालला हळूच धक्का दिला आणि जवळ येण्याचा इशारा केला. "यार... तुला माहीत नाही का? नॅथनने आयुष्यभर दारूला कधीच हात लावला नाही....” मायकल कुजबुजला. विक्रमादित्य देसाईं त्याच्या डेस्कवर पहुडलेल्या बाईसोबत लैंगिक सुखाचा उपभोग घेत होता. त्याच्या प्रत्येक धक्क्याने तिथे असलेले पांढऱ्या पावडरने भरलेले चांदीचे ताट थरथरत होते. आपल्या धक्क्यांमुळे तिच्या तोंडातून तो येणारा कण्हण्याचा आवाज दाबण्यासाठी त्याने आपल्या उजव्या तळहाताने तिचे तोंड झाकले होते. विक्रमादित्यच्या कार्यालयाबाहेर पाहुण्यांची रांग लागली होती. त्यांपैकी बहुतेक भूगर्भातील गुहेत राहणारे रहिवासी होते. त्यांना ओळखणे खूप सोपे होते. गो-आहच्या भूगर्भीय लोकांना त्यांचे डोके आणि शरीर मुंडण करण्याची सक्ती होती. भूगर्भीय गुहांत उवांची साथ पसरल्याने महामंडळाने कुणीच आपल्या डोक्यावर आणि शरीरावर केस ठेवू नये, असा नियमच लागू केला होता. उवा.... कोट्यवधी उवांची साथ एका पिढीपूर्वी सर्व गुहांध्ये पसरली होती आणि या साथीमुळे शेकडो लोकांचा मृत्यू झाला होता.

“हे पाहा, हे धरून बघा...” विक्रमादित्यने शिकाऱ्याला त्याची नवी रायफल देऊ केली. सांतियागोने रायफलकडे पाहिल्यावर विक्रमादित्यने त्या रायफलचे विस्तृत वर्णन केले.... “रायफलचे वजन कमी करण्यासाठी प्रगत पॉलिमर बॉडी, ऑटोमॅटिक कॅमोफ्लाज, कस्टमाइज्ड एर्गोनॉमिक्स, इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक प्रोपल्शन, लेझर टार्गेट लॉकिंग आणि ट्रिगरसाठी सेन्सर पॅड...... जगात कुठेही पैशाने खरेदी करता येणारी ही सर्वोत्तम रायफल आहे.....” सांतियागोने रायफल परत केली आणि उजव्या हाताची तर्जनी विक्रमादित्यच्या छातीवर रोखली. "पण तुमचे ह्रदय मजबूत आहे का? त्याच्या त्या प्रश्नाने अपमानीत झालेल्या विक्रमादित्यने आपली रायफल हिसकावून घेतली. त्या रायफलवर बसवलेल्या दुर्बिणीच्या नळीत आपली नजर रोखली. “यामध्ये शिकारीसाठी सर्वोत्तम मोशन सेन्सर आहे. समोर येणाऱ्या जाग्वारचा तुझ्या अगोदर मी निशाणा धरीन....” सांतियागोने त्याकडे थोडे दुर्लक्ष केल्यासारखेच केले. दोघांमधील तणाव वाढत असल्याची जाणीव झाल्याने जीपमध्ये असलेले विक्रमादित्य, सांतियागो, त्याचे दोन मदतनीस आणि ड्रायव्हर जीप कॅम्पच्या ठिकाणी जाऊन थांबेपर्यंत एक शब्दही बोलले नाहीत. जीपमध्ये केवळ सन्नाटा पसरला होता. पुढे गेलेल्या गटाने तिथे कॅम्पफायर आधीच सुरू केले होते. जमिनीवर ब्लँकेट पांघरण्यात आले होते. चालक, जो टेहळणी करण्याचेही काम पाहात होता, तो कॅम्पफायरपासून काही अंतरावर जाऊन बसला. “चला, काही मिनिटे इथेच विसावा घेऊ. तोपर्यंत मी प्राण्याचा माग काढून परत येईन,” सांतियागो म्हणाला. आत्ताच पसरणाऱ्या अंधारात ते शिकारी पुढे जात असताना त्याच्या उतरत्या खांद्यावर ती जुनी बंदूक लटकत होती. स्थानिक चारुआ आदिवासी जमातीतील एका मदतनीसाने जीपच्या पुढच्या सीटच्या खालून व्हॅक्यूम-सील केलेली एक पेटी बाहेर काढली. हूश्श्श... अशा हळुवार आवाजाने ती पेटी उघडली. मालिश करणाऱ्या एखाद्याने जखडलेला खांदा रगडून काढल्यानंतर त्या माणसाला जसा आराम मिळतो आणि त्याच्या तोंडून नकळतपणे आह्ह्... असा जो आवाज येतो, तसाच काहीसा तो आवाज वाटला. त्याने थंडगार वाईनची एक बाटली आणि वाईन ग्लास बाहेर काढले. तो विक्रमादित्यच्या जवळ आला आणि पुढे वाकत शिकाऱ्यांच्या नजरेत येईल अशी ती बाटली समोर ठेवली. “तुम्ही विनंती केल्याप्रमाणे, सेनॉर, विनेडो चॅडविक २०१८”.... विक्रमादित्यने त्याच्या वडिलांना या विशिष्ट रेड वाईनचे कौतुक करताना ऐकले होते. चिलीच्या अँडीजमधील पोलो ग्राउंडमध्ये उगवलेल्या द्राक्षांपासून हे वाईन आंबवले गेले होते. त्याने प्रसन्न चित्ताने एक सिप् घेतला. सांतियागोच्या जुन्या बंदुकीपेक्षा, जास्त काळ साठवलेली ही वाईन विक्रमादित्यला आवडली होती. त्याचा जन्म २०१८ मध्येच झाला होता... त्या लाल वाइनचा शेवटचा प्याला त्याच्या घशातून खाली उतरेपर्यंत ती रात्र तिच्या सवयीप्रमाणे, आकाशातील प्रकाशाची प्रत्येक लकेर उपभोगण्याचा आनंद घेत होती. "सांतियागो येत आहे!" कॅम्पफायरवर वाकून बसलेला मदतनीस विक्रमादित्यच्या कानात कुजबुजला. विक्रमादित्य थकलेले डोळे चोळत डोळ्यांवरील पेंग झटकण्याच्या प्रयत्नात असतानाच सांतियागोने हळूवार आवाजात सर्वांना सावध केले.... “तो याच मार्गाने येत आहे....!” आता सारे सज्ज आणि शांत.....! "तू....!” शिकाऱ्याच्या दिशेने बोट रोखत सांतियागे म्हणाला, “माझ्या मागून ये...." स्वत:ला सावरण्यासाठी विक्रमादित्यने काही क्षण घेतले.... आपल्या तर्जनीला त्याने जवळच असलेल्या रायफलला हळूवारपणे कुरवाळू दिले. त्यानंतर, तो सावकाश उठला. मदतनीसांना तिथे आवराआवर करायला सांगून तो ट्रॅकरच्या मागे चालू लागला. जाग्वारचा माग घेत असताना, कॅम्पफायरची जागा सोडण्यापूर्वी, सांतियागोने दुसऱ्या एका मदतनीसाला मृत बकरी कॅम्पच्या ठिकाणापासून काही मैल दूर नेऊन ठेवण्याची सूचना केली होती. ते दोघेही तिथेच जायला निघाले होते. ती एक मोकळी व ऐसपैस जागा होती. उंच कडा असल्यामुळे तिथे समोरचे स्पष्ट दिसत होते. त्याने बकरीच्या मांसाचे काही तुकडे करून नुकत्याच तयार केलेल्या चामड्याच्या थैलीत ठेवले. हे मांसाचे तुकडे जाग्वारला मृत बकरीकडे आकर्षित करण्यासाठी टाकण्यात आले होते. सांतियागो यशस्वी झाला, असेच वाटत होते.....

ओहायोची जुळी मुले - जिम लुईस आणि जिम स्प्रिंगर - यांचा जन्म १९४० मध्ये झाला. त्यांच्या जन्माच्या काही आठवड्यांनंतरच त्यांना दत्तक घेऊन दोन वेगवेगळ्या पालकांनी त्यांचे संगोपन केले. ३९ वर्षांचे असताना ते जेव्हा पुन्हा एकमेकांनी भेटले, तेव्हा या ‘जुळ्या जिम’ना त्यांच्या आयुष्यातील आश्चर्यकारक अशा समान गोष्टी आढळून आल्या. दोघांनीही लिंडा नामक मुलींशी लग्न केले होते. नंतर त्यांना घटस्फोट देऊन त्यांनी बेटी हे नाव असलेल्या दोन भिन्न महिलांशी लग्न केले. त्या दोघांनाही प्रत्येकी एक मुलगा होता. एकाचे नाव जेम्स अॅलन, दुसऱ्याचे नावही जेम्स अॅलन. दोघांपाशीही लहानपपणापासून टॉय नावाचे कुत्रे होते. संगोपन गृहात वाढलेल्या, दोघांनी कायदा सक्तवसूली करिअर असा विषय निवडला होता आणि त्याचबरोबर दोघांचेही सुतारकाम आणि मेकॅनिकल ड्रॉइंगसारखे समान छंद होते. कोंचिताने या जुळ्या जिम मुलांची ही वैशिष्ट्यपूर्ण कहाणी ऐकली होती. पण, तिचा जुळा भाऊ निहाल आणि तिच्यात या कहाणीसारखे अजिबात साम्य नव्हते. त्यांचे एकमेकांसारखे दिसणे आणि सोबत असतानाच्या परिस्थितीत समान शारीरिक प्रतिक्रिया देणे, या जन्मजात सामायिक गोष्टीं सोडल्या तर, कोंचिता आणि निहाल यांच्यात वागण्याबोलण्यात काही खास साम्य नव्हते. आरामखूर्चीवरून तिने निहालकडे पाहिले, जो झोपायला गेला होता. तिला त्याची काळजी वाटत होती. या जुळ्यांत आणखी एक समानता होती, त्यांचे एकमेकांबद्दलचे निरपेक्ष प्रेम आणि काळजी.... ही जुळी एकमेकांना समजून घेताना एकमेकांच्या मनातील गोष्टी नेमक्या ओळखत होती. म्हणूनच, जेव्हा निहालने अचानक आपल्या यशस्वी मॉडेलिंग करिअरला पूर्णविराम देत गोव्यात स्थलांतरित होण्याचा निर्णय घेतला, तेव्हा ती संतप्तच झाली. निहालवरील तिच्या प्रेमावरच तिच्या मनात प्रश्नचिन्ह उभे राहिले. असा निर्णय त्याच्याकडून घेतला जाईल, असे तिला अजिबात वाटले नव्हते. त्याहीपेक्षा, निहालचे आपल्यावरचे प्रेम आटले की काय, अशी शंका मनात उत्पन्न झाल्याने ती जास्तच चिंताग्रस्त बनली. निहाल आधीपासूनच तिच्यासारखा दुबळा होता. मात्र तिला वाटत होते, की अचानकपणे नव्या जागेत स्थलांतरित झाल्यामुळे त्याचे वजन कमी झाले असावे. ती उठली आणि त्याला निवांत झोप लागावी म्हणून त्याच्यावर चादर टाकणार इतक्यात निहालने आपला हात पुढे करून तिचा हात पकडला. "सगळं... मी तुला सगळं सगळं अगदी लवकरच सांगेन." त्याचा हात धरून ती बेडवर बसली आणि त्याला थोपटून झोपवले. ती भावूक बनली असल्याने तिच्या डोळ्यांतून अश्रूचा एक थेंब निहालच्या गालावर पडलाच. "तू खूपच काळजी करतेस," निहालने डोळे मिटलेल्या अवस्थेतच तिला म्हटले. “तुला आश्चर्य का वाटत आहे? मी तुझ्यापेक्षा पाच सेकंद मोठी आहे.” दोघेही जुळी शेवटी मोठ्याने हसली... माल्कम आपल्या खोलीत झोपला होता. पिंटोचे बंड हे जुने पुस्तक त्याच्या छातीवरच होते. पुस्तकाची पिवळी झालेली पाने त्याच्या त्या सैल सुती शर्टवर विसावलेली होती आणि पुस्तकाचे जीर्ण झालेले हार्डबाऊंड कव्हर छताकडे पाहात होते. वयाची सत्तरी ओलांडलेल्या या मनुष्याच्या जोरदार घोरण्याने त्याच्या छातीवरचे ते जुने पुस्तक वरखाली होत होते. खोलीतील रीडिंग लाईट अजूनही लागलेलीच होती जिच्या प्रकाशात पुस्तकाचे कव्हर मात्र प्रकाशमान दिसत होते. पुस्तकाच्या कव्हरमधील एका छोट्या छिद्रातून एक कसर (सिल्हर फीश) डोकावते. आपले निम्मे शरीर पुस्तकाच्या बिळातून बाहेर काढून ती बाहेरील वातावरण हेरते. कसर हे एक चांदीच्या रंगाचे लहानसर किटक. जुनी पुस्तके, खोके आणि जुनी कागदे आदींचे भक्षण करण्यासाठी हे किटक तिथे कायम वास्तव्य करून असतात. आपल्या शरीराच्या उदरनिर्वाहासाठी पुस्तकांमध्ये छिद्रे पाडण्याची या किटकांची आवड लक्षात घेता, ते जुन्या-जगातील ग्रंथपालांचे कट्टर शत्रू मानले जातात. लाखो वर्षांपासून, डायनासोरच्याही आधीपासून अस्तित्वात असल्याची या किटकांची ख्याती आहे. त्याच्या संवेदकांना (सेन्सर) आजूबाजूचा आवाज ओळखता येत नाही. ही कसर आपले छोटेसे सहा पाय पसरण्यासाठी बिळातून बाहेर सरकते. रीडिंग लाईटच्या उजेडाने प्रकाशमान झालेल्या कव्हरच्या अर्धवर्तुळाकडे पोहोचेपर्यंत ती रांगत जाते. अचानक उजेडाच्या चकाकीला घाबरून, ती कसर आपली पावले मागे घेते आणि परत जुन्या पुस्तकाच्या बिळात घुसते. पुढच्या वेळी, कदाचित, बाहेर पडण्यासाठीच्या योग्य वेळेची ती वाट पाहत असेल....

विक्रमादित्य देसाई: (विखारी हास्य करीत) संदीप, संदीप… माय डिअर संदीप.... तुला काही गोष्टी कळतच नाही ना? (पत्रकाराच्या चेहऱ्यावरील जखमेकडे निर्देश करत) तुमची ती जखम कशी आहे? बरी होत आहे ना? संदीपला नकळतपणे आपल्या कपाळावरच्या त्या जखमेची जाणीव झाली. नुकतीच कुठे भरून येत असलेल्या, पण पूर्णपणे न सुकल्याने जखमेवरील खपली त्याने काढली.... विक्रमादित्य देसाई: मला जर बरोबर आठवत असेल, तर माझ्या शेवटच्या मुलाखतीनंतर लगेचच तुम्हाला ही दुखापत झाली होती? संदीप आर्य: हो… एका महिन्यापूर्वी.... विक्रमादित्य देसाई: तुम्ही माझी मुलाखत घेऊन हे कार्यालय सोडल्यानंतर काही वेळातच काही गुंडांनी तुमच्यावर हल्ला केला किंवा असेच काहीतरी… कुणीतरी मला सांगितले होते.... त्या मुलाखतीतील तुमचा शेवटचा प्रश्न काय होता? संदीपने विक्रमादित्यच्या नकळत आपला उजव्या हाताचा अंगठा आणि तर्जनीने जखमेवरील काढलेली खपली चिरडली. त्या हल्ल्यामागील नेमके कारण शोधण्याच्या विचारात तो काही क्षण बुडाला. विक्रमादित्य देसाई: अरे हो.. मी तुम्हाला आठवण करून देतो. (थेट संदीपच्या डोळ्यात डोळे भिडवून पाहत) इथिओपियामधून आयात केलेल्या ताज्या दुधाच्या मालामध्ये फॉर्मेलिनचे अंश असल्याबद्दल तुम्ही निराधार आरोप लावला होतात? संदीप आर्य: माझ्याकडे विश्वासार्ह माहिती होती.... फॉर्मेलिन होतेच… विक्रमादित्य देसाई: (टेबलटॉपवर मुठ मारत संदीपच्या बचावात्मक युक्तिवादाचे खंडन करत ) तुमच्या संपादकाकडून काहीतरी शिका... तू कोण आहेस…? आता तुझी साठी सुरू आहे... काय केलंस? तो मात्र तिशीतच संपादक झाला... योग्य प्रश्नांमुळे तुम्हाला योग्य उत्तरे मिळत असतात. पण.... चुकीचे प्रश्न… आता चुकीच्या प्रश्नांमुळे काय होतं, हे तुला ठाऊक झालंच असेल, नाही का? केसमध्ये गोल्फ बॉल काळजीपूर्वक ठेऊन विक्रमादित्य आपल्या जागेवरून उठला. विक्रमादित्य देसाई: हे बघ, तू विचारलेल्या एकाही प्रश्नाची कधी बुलेटिनसाठी बातमी होत नाही. ती होणारही नाही हेदेखील तुला माहित आहे. मग, असे प्रश्न विचारायचेच का? तू आता निघू शकतोस..... तो तुमचा कॅमेरा उचल बरं का...? संदीप आर्य सावकाश उठला. कोपऱ्यात पडलेले रेकॉर्डिंग यंत्र त्याने गोळा केले. विक्रमादित्यला भिडण्यासाठी तो वळला तेवढ्यातच त्याला कसलीशी जाणीव झाली आणि तो संकोचून मागे फिरला. बाहेर जाण्यासाठी कार्यालयाचे दार तो उघडतच होता, एवढ्यात संचालकांनी त्याला हाक मारली. विक्रमादित्य देसाई: आणि हो संदीप, तुला काळजी करायची गरज नाही. लक्षात ठेव.. मी केवळ शिकार होण्याची लायकी असलेल्या प्राण्यांनाच शूट करतो....

कर्रर्र... बाहेरील गेट उघडण्याच्या आवाजाने पाहुण्यांच्या आगमनाची चाहुल लागली. पूर्ण काळ्या रंगाच्या पोशाखात आलेले पुरुष आणि स्त्रिया कुंपण ओलांडून ‘सोलार अंजुना’ घरात प्रवेश करत होते. २०७५ पर्यंत अंजुनामध्ये शिल्लक उभे असलेले हेच एकमेव पुरातन आणी पारंपरिक वारसाघर होते. स्नॅक्स घेतल्यानंतर बहुतेक पाहुण्यांनी ७५ वर्षीय माल्कम रॉड्रिग्स यांचे सांत्वन करून त्यांचे घर सोडले. आपल्या चालण्यासाठीचा मुख्य आधार बनलेल्या काठीच्या आधाराने माल्कमनी प्रत्येक पाहुण्याला बाहेर गेटपर्यंत जाऊन निरोप दिला. ते घरात परत आले तेव्हा आता घरात फक्त पाचच पाहुणे शिल्लक असल्याचे त्यांना दिसले. ते सर्वजण तिशीचा उत्तरार्ध आणि चाळीशीच्या मध्य या वयोगटातील होते. बऱ्याच वर्षानंतर माल्कम पहिल्यांदाच त्यांना एकटक नजरेने पाहत होते. ते पाचही जण त्यांच्या मुलाचे जिगरी दोस्त होते. लहानपणापासूनच एकमेकांना ओळखत ते होते. ‘सोलार अंजुना` घरात ते त्यांच्या पत्नी मार्थाकडे इतिहास विषयाच्या ट्यूशनसाठीही येत होते.... आपल्या जीर्ण झालेल्या डुलणाऱ्या आरामखुर्चीत रेलत माल्कमनी आपली काठी तेथील बारच्या दिशेने वळवली. "तानाजी..." एक चाळीशीतील माणूस, ज्याने डेनिम पँट आणि चौकटींचा शर्ट घातलेला आहे. संपूर्ण भिंतभर पसरलेल्या पुस्तकांच्या एका मोठ्या शेल्फमध्ये तो जणू हरवून गेला आहे. सेल्सा पिंटोच्या ‘द फॉरगॉटन मार्टीयर्स: गोवा रिव्होल्ट १७८७` या जुन्या पुस्तकाच्या पानांमध्ये अंगठा घालून तो वाचण्यात बुडालेलाच आहे..... “तिथे, कटी सार्क व्हिस्कीच्या बाटलीमागे लॅब्रोडॉगची बाटली आहे. ती घेऊन ये आणि आम्हाला सर्वांना जरा सर्व कर.... ” माल्कम म्हणाले. तानाजी राऊळने सूचनेनुसार तेथील निमुळत्या तोंडाची बाटली उचलली.... 12 वर्षे जुनी ब्लेंडेड स्कॉचची बाटली..... त्याने लेबलची खात्री करून घेतली. घरातील पाहुणे गेल्यानंतर कारवी खान या एका दुबळ्या बाईने तेथील खुर्च्या नीट लावून घेतल्या आणि ती स्वयंपाकघरात गेली. तिथून सहा ग्लास आणून तिने टेबलवर ठेवले. “गेल्या वर्षी ख्रिसमसच्या सणाला नाथनने ही बाटली माझ्यासाठी आणली होती. त्याच्या जिवलग मित्रांनी जर त्याचा आस्वाद घेतला तर त्याला ते नक्कीच आवडेल.” माल्कम म्हणाले. कारवीने प्रत्येक ग्लासात स्कॉच ओतली... तानाजीने जुने पुस्तक टेबलवर ठेवत पेयाने भरलेला आपला ग्लास उचलला.... त्या खोलीतील सर्वात लठ्ठ माणूस... मायकल क्रेस्पो... कसाबसा खटाटोप करून सोफ्यावरून उठला. त्याच्या त्या विस्तीर्ण आणि थुलथुलीत शरिरावर त्याचे मल्टी-पॉकेट हातकापे जॅकेट हे जणू कातडीची सालं निघावीत तसं खरखरीत दिसत होतं. कात टाकण्याच्या ऋतूचक्रानुसार साप आपल्या डोक्यावरील शेवटची रेघा असलेली कात भंगारात टाकतो, त्या जुन्या कातडीच्या अवशेषांप्रमाणेच जणू..... "थांबा... नील कुठे आहे?" “तो अजूनही जॉयडा येथील सिमेंट्रीचे कामं निपटत असेल. तिथून इथे लांबचा प्रवास आहे,” माल्कम उत्तरतो. माल्कम आपल्या मृत मुलावर आणि पत्नीवर अंजुना येथील ४७२ वर्ष जुन्या सेंट मायकल चर्चच्या सिमेंट्रीमध्ये अंत्यसंस्कार करू शकले नव्हते, त्याची कारणेही तशीच होती..... दोन दशकांपूर्वी, २०५० च्या सुमारास कधीतरी, `गो-आह` च्या डेमोक्रॅटिक कॉर्पोरेशनने इथल्या प्रादेशिक हद्दीत असलेल्या प्रतिष्ठित व हेरिटेज चर्चशी संलग्न असलेल्या विद्यमान सिमेंट्रींच्या वापराची अधिकृतपणे पुनर्रचना केली. या सिमेंट्रींना हेरिटेज स्थळे म्हणून वर्गीकृत करून पर्यटकांच्या सहलींसाठी ती सुशोभित करण्यात आली. कॉर्पोरेशनच्या पर्यटन विभागाने सिमेंट्रींचे व्यवस्थापन हेरिटेज संस्थांकडे सुपूर्द करून तिथे बुटीक टूर आयोजित करून या गावच्या इतिहासाचे वैभव ‘अबाधित’ ठेवण्याची व्यवस्था केली. आकाराने छोट्या आणि आरामदायी वाटू शकणाऱ्या सिमेंट्रींमध्ये कॅफेटेरिया उभारण्यासाठी परवाने देण्यात आले आणि मोठ्या सिमेंट्रींचे ओपन एअर थिएटर्स आणि ऑडिटोरियमसह बहुउद्देशीय जागेत रूपांतर करण्यात आले.

सोलार अंजुना येथे भिंतीवरील स्क्रीनवर पुन्हा एकदा संदीप आर्य याने नुकतीच घेतलेली विक्रमादित्यची मुलाखत रंगलेली होती. गोव्याच्या शेवटच्या वाघाच्या भवितव्याबद्दलच्या प्रश्नावर क्रोधीत झालेल्या विक्रमादित्यच्या उत्तराने त्या प्रसारित झालेल्या मुलाखतीचा शेवट झाला. विक्रमादित्यने जेव्हा संदीप आर्य याला वॉटर-ब्रेकसाठी विनंती करून रागाने त्याचा कॅमेरा भिरकावला होता तो भाग, मुलाखतीचे संपादन करताना सुंदर गो-आहच्या टीव्ही कार्यक्रमातून वगळण्यात आला होता. चॅनलच्या एडिटरशी संचालकांचे असलेले थेट संबंध याकामी आल्याचे स्पष्ट दिसत होते. घराच्या प्रश्सत ‘साला’त आता आणखी एका माणसाची भर पडली होती. नील जोइडाहून परतला होता. क्रेस्पोच्या शेजारी दोन आसनी सोफ्यावर तो बसला होता. सोफ्यालगतच्या एका लहानशा टेबलावर एक डिजिटल फोटो फ्रेम होती, ज्या फ्रेममध्ये नीलच्या पालकांचे फोटो होते. आत्ताच काही तासांपूर्वी त्यांचा दफनविधी आटोपून तो परतला होता. एका मोठ्या सोफ्यावर त्याचे अन्य चार मित्र स्क्रीनकडे तोंड करून बसले होते आणि ती प्रदीर्घ मुलाखत पाहून माल्कमच्या राखाडी डोळ्यांत आधीच असलेली आर्द्रता तो छताकडे बघत राहिल्यामुळे अधिकच गडद झाली होती. त्याच्या डोळ्यांत निराशा पसरू लागल्याचे स्पष्टपणे दिसत होते. “मग काय…? टीव्हीवरच्या मुलाखतीत त्त्यांची कशी हत्या केली, याबद्दल तो बोलेल अशी तुमची अपेक्षा होती का?” निरव शांतता मोडत कारवीचा प्रश्न.... “त्याचा मार्थाविषयीचा आदययुक्त भाव सर्वश्रुत आहे. जर विक्रमादित्य आणि त्यांचा मृत्यू यांच्यात खरंच काही संबंध असता, तर मला वाटतं पत्रकाराने किमान त्यांना त्यांच्या मृत्यूबद्दल एक तरी प्रश्न विचारला असता. शेवटी, हा प्राईम-टाइम न्यूज शो आहे,” सोफ्यावर बसलेल्या त्या मंडळीत सर्वांत उजव्या टोकाला बसलेला निहाल म्हणाला. ब्रिटीश आईच्या मातृछायेखाली परदेशात वाढलेला निहाल आणि त्याची जुळी बहीण कोंचिता यांना त्यांच्या तीन मित्रांकडून नेहमीच टोमणे मारले जायचे. गो-आहमधील प्रशासन आणि तेथील वास्तव यासंबंधी त्यांच्या अज्ञानासंबंधीचे हे टोमणे असायचे. गो-आह.. हे भारतातील पहिले आणि एकमेव राज्य, जे कॉर्पोरेट प्रशासनाच्या सिद्धांतांवर चालत होते. केंद्र सरकारने २०५० मध्ये, कॉर्पोरेट सार्वभौम लोकशाही अधिनियमन कायदा पारित केला होता. कॉर्पोरेट गव्हर्नन्सच्या माध्यमातून एक राज्य कशा पद्धतीने अधिक प्रभावीपणे चालवले जाऊ शकते याची पडताळणी याव्दारे करण्याची ती योजना होती. त्याच वर्षी नवीन कायद्याची व्यवहार्यता तपासण्यासाठी एक पथदर्शी प्रकल्प गोव्यात सुरू करण्यात आला होता. व्यावहारिक दृष्टीने, कॉर्पोरेट गव्हर्नन्स मॉड्यूल हे एका प्रकारे २००० च्या सुरुवातीच्या विशेष आर्थिक क्षेत्र धोरणाचाच विस्तार होता. निहाल आणि त्याच्या मित्रांमधील विसंवाद, हा मुळात सरकारकडून त्याला असलेल्या अपेक्षांच्या कल्पनांतून उद्भवलेला होता. पश्चिम युरोपीय लोकशाहींमध्ये, जिथे संस्थात्मक आणि कायदेशीर निष्पक्षता अजूनही पाळली जात होती आणि सार्वजनिक चर्चेच्या ती कायमच केंद्रस्थानी राहिली होती, अशा लोकशाही देशांत वाढल्यामुळे, त्याला तसा विश्वास होता. गोव्याच्या डेमोक्रॅटिक कॉर्पोरेशनमध्ये, जिथे ही जुळी सध्या वास्तव्यास होती, तेथील 'सिस्टम' देखील तिकडच्या लोकशाही देशांसारखीच कार्यरत असेल, असा त्याचा समज होता. निहालने आपले अधिकतर आयुष्य युरोपमध्ये घालवले होते. पुरुष मॉडेल म्हणून त्याची चमकदार कारकीर्द यशाने झगमगलेली होती. त्याने ग्लोबल फॅशन आयकॉन आणि रन वे मायस्ट्रो ऑफ द डिकेड यांसारखे प्रतिष्ठित पुरस्कारही जिंकले होते. निहालची स्वाक्षरीची शैली ही दक्षिण आशियाचा रसरशीत जीवंतपणा आणि ब्रिटीश अत्याधुनिकता यांचे जणू बेमालूम फ्यूजनच ठरावे. इतर उच्चभ्रू युरोपियन पुरुष मॉडेल्सपेक्षा त्याचे हे वेगळेपण त्यातून प्रतीत होत होते. विशेषत:, वैविध्यपूर्ण लुक्स सहजतेने अंगावर खेळवण्याची त्याची क्षमता... मग ते अवंट-गार्डे वस्त्र असो की कॅज्युअल शिक्.... मेट गाला आणि कान्स फिल्म फेस्टिव्हलमध्ये त्याची उपस्थिती विशेष आकर्षणाची ठरली होती, ज्यामुळे निहाल बेनेट जागतिक फॅशनच्या क्षेत्रात खऱ्या अर्थाने प्रकाशझोतात आला होता.

इटलीमध्ये माफिया आणि जपानमध्ये याकुझा आहेत. रशियामध्ये ब्रात्वा किंवा ब्रदरहुड आहे, ज्याला 'लुटारूंचे जावई..' असेही संबोधले जायचे. ब्रात्वा झारच्या राजवटीत वाचली .... लेनिन आणि स्टॅलिनच्या कारकीर्दीतही ती टिकून राहिली... सोविएत संघाच्या पतन आणि विघटनानंतर मात्र या माफियांनी पुन्हा एकदा डोके वर काढले आणि ते अधिकच बलवान बनले. संयुक्त राष्ट्र असलेल्या सोविएत रशियाच्या विघटनानंतर निर्माण झालेल्या अराजकतेच्या परिस्थितीचा त्यांनी पुरेपूर लाभ उठवला. ब्रात्वा टोळींनी देशभरात आपला विस्तार केला. मॉस्को आणि सेंट पीटर्सबर्ग हे भूभाग त्यांनी आपले अड्डे बनवले. नंतर त्यांनी अमेरिका, युरोप आणि आशियामध्ये आपल्या ड्रग्स् व्यवसायांतील कारवाया वाढवत नेल्या... व्लादिमीर पुतीनच्या उदय मात्र ब्रदरहुड टोळ्यांसाठी त्रासदायक ठरला. स्टालिनच्या काळापासून ज्या ब्रदरहुड टोळीने प्रत्येक आव्हानात्मक परिस्थिती झेलली होती, त्यांना आता पुतीनसारख्या खमक्या आणि कठोर नेत्याचा सामना आता करावा लागत होता. व्लादिमीर पुतिनच्या उदयाने ब्रात्वा टोळीचा प्रभाव काहीसा मंदावला. पण २०३३ मध्ये पुतिनच्या निधनानंतर रशियन माफियाला पुन्हा नव्याने आपला पाया घट्ट करण्याची संधी मिळाली. पुतिन यांनी रशियावर आपल्या नेतृत्वाची मजबूत पकड ठेवली होती. भविष्यातील संभावित धोका आणि प्रतिस्पर्ध्यांचे संभावित हस्तक ठरू शकणाऱ्या आपल्या विरोधकांना पद्धतशीरपणे नेस्तनाबूत केलेल्या पुतीन यांच्या निधनाने क्रेमलिनमध्ये कमकुवत नेत्यांचे जणू पीकच आले. ब्रात्वाला या संधीची चाहुल लागली आणि त्यांनी हळूहळू नव्या, परंतु कमजोर नेतृत्वावर आपला दबदबा वाढवण्यास सुरुवात केली. यामुळे त्या नेतृत्वाची विश्वासार्हता आणि त्या नेतृत्वात असलेल्या आत्मविश्वासाच्या अभावाचे स्पष्ट दर्शन प्रकर्षाने घडले. यानंतर अवघ्या दोन दशकांत ब्रात्वाने जलसंसाधने आणि अक्षय ऊर्जा आदींसह अनेक प्रमुख क्षेत्रांवर आपले नियंत्रण मिळवले. जागतिक स्तरावर हळूहळू जाणवणारी पाण्याची कमतरता आणि खनिज तेलावरील कमी होणाऱ्या अवलंबित्वाच्या पार्श्वभूमीवर या दोन्ही क्षेत्रांना मोठे चलनी महत्व प्राप्त झाले होते. गो-आहमध्ये मेट्रो रेल्वे प्रकल्प बांधणाऱ्या व्होल्गा मेट्रो ट्रान्सच्या माध्यमातून ब्रात्वाने दळणवळण क्षेत्राचाही ताबा घेतला. आता ब्रदरहुडने अनेक देशांमध्ये हवाई, रेल्वे, समुद्र तथा रस्ते वाहतुकीवरही आपले नियंत्रण मिळवले होते, ज्यामुळे त्यांना मोठ्या प्रमाणात महसूल आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर एक ओळख प्राप्त झाली होती. विस्तारित दळणवळणावरील त्यांच्या नेटवर्कमुळे त्यांना देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय सीमांवर सहजतेने ड्रग्ज आणि इतर प्रतिबंधित मालाची वाहतूक आणि वितरण करण्यात मोठी मदत होत होती. इथे गो-आहमध्ये मात्र, त्यांचा मेट्रो रेल्वे प्रकल्प पूर्णत्वास येणे आणि त्याचवेळी जमिनीच्या पृष्ठभागाचा वार्षिक हक्क परवाना शुल्क भरण्याची कुवत नसलेल्या लोकांनी भूगर्भातील गुहेत जावे, या महामंडळाच्या निर्णयाला आव्हान देणारे विरोधक आक्रमक बनणे, हा एक योगायोगच जुळून आला होता. ही शेवटची तुकडी मात्र बंडखोर होती.... जबरदस्तीने भूगर्भ गुहेत स्थलांतरित केले जात असल्याने त्यांनी हिंसक कारवाया सुरू केल्या होत्या. या तुकडीचे एकच लक्ष्य होते.... नव्यानेच उभारण्यात आलेल्या मेट्रो ट्रान्सच्या पायाभूत सुविधांवर हल्ला करणे..... ब्रात्वाच्या नियंत्रणाखाली असलेल्या या कंपनीने लोकशाही महामंडळाच्या परवानगीने मेट्रो ट्रान्स प्रकल्पाच्या मालमत्तेचे रक्षण करण्यासाठी ब्रदरहुड टोळीचे सदस्य आणि त्यांच्या मदतगारांची आयात करून या हिंसाचाराचा बिमोड करण्यास सुरूवात केली. भूगर्भातील लोकांच्या दंगलीमुळे उद्भवणारी परिस्थिती ‘अन्य कोणाची’ डोकेदुखी ठरू शकते, म्हणून संचालक मंडळाने व्होल्गा मेट्रोला रेल्वेचे ट्रॅक आणि इतर पायाभूत सुविधांसाठी कायदा व सुव्यवस्था राखली जावी यासाठी ही परवानगी दिली होती... मेट्रो लाईन ही योजना, अठराव्या शतकातील अमेरिकेत गुरांची वाहतूक करणाऱ्या ‘वाघीण’ म्हणजेच मालवाहू डब्यांचीच आधुनिक आवृत्ती असल्याचा आभास महामंडळाने निर्माण केला होता. त्या योजनेमुळे अमेरिकेतील बीफ व्यवसायाला मोठी चालना मिळाली होती आणि तेथील पारंपरिक गुराखी (Cowboys) नामशेष होण्यास मदत झाली होती. अमेरिकेबाहेरील ग्रामीण भागांत गुराढोरांची मोठ्या प्रमाणात वाहतूक करणे त्यामुळे सुकर झाले होते आणि त्या खंडात असलेल्या अन्य सर्व देशांतील लोकांची बीफची गरज भागवण्यासही ती योजना मदतगार ठरली होती. गो-आह लोकशाही महामंडळ आणि व्होल्गा मेट्रो ट्रान्स यांच्याकडून भागीदारी तत्त्वावर गो- आह मेट्रो प्राधिकरणाच्या माध्यमातून दोन मेट्रो मार्ग चालवले जात होते. भूगर्भावरून किनार्‍यालगत चालणार्‍या मेट्रो लाईनचे टायरियन पर्पल असे नामकरण करण्यात आले होते. ही वैशिष्यपूर्ण जांभळ्या रंगाची (पर्पल) छटा ऐतिहासिक काळापासून उच्चभ्रू आणि तालेवार लोकांशी जोडली गेली होती, कारण अत्यंत कमी प्रमाणात असलेली त्या विशिष्ट अशा छटेची उपलब्धता आणि तिचा स्रोत ... म्युरेक्स समुद्री गोगलगायी....! अत्यंत दुर्मिळ असलेल्या या गोगलगायींच्या ग्रंथींपासून बनवला जाणारा हा बहुमूल्य रंग उत्पादित करणे त्यामुळेच खूपच महागडे होते...

“निहालने म्हटल्याप्रमाणे, विक्रमादित्यने त्यांची हत्या केली हे आम्ही स्वतःला पटवून देण्यात कमी पडत असू”, सोफ्यावर बसलेल्या इतरांकडे वळून पाहत कोंचिता म्हणाली. तिच्या भावाने नीलकडे पाहिले. “हे बघ नील, मला माहीत आहे की मी जे बोलतोय ते तुला आवडणार नाही. परंतु, मला आशा आहे की तू मला समजून घेशील. विक्रमादित्यला थेट दोषी ठरवणारे आमच्याकडे असे कोणतेही सबळ पुरावे नाहीत. तसे ते आपल्यापाशी असते तर आपण.....” नीलच्या खांद्यावर हात टाकलेला क्रेस्पो संभाषणात उतरला... "समजा... आमच्याकडे विक्रमादित्यला दोषी ठरविण्याइतपत जरी पुरावे असते, तरी आपण काही करू शकलो असतो का?" “तसं असतं तर, मला खात्री आहे, की आपण एक तर नव्याने चौकशीसाठी याचिका केली असती किंवा कोर्टात दाद तरी मागितली असती." हा युक्तीवाद पटला नसल्याचे क्रेस्पोने डोके हलवून सूचित केले. प्रचंड भ्रमनिरासाच्या भावनेतून त्याने आपल्या पेयाचा एक मोठा दीर्घ घोट घेतला आणि तो ग्लास रिकामा केला. कारवी, जिला तिचे सर्व मित्र एक समंजस आणि सर्वांत व्यावहारिक व्यक्ती समजत होते, ती उठून उभी राहिली आणि क्रेस्पो व नील बसलेल्या सोफ्याकडे चालत गेली. सोफ्याच्या एका हाताच्या उशीवर बसत तिने त्या तरूणांच्या केसांना प्रेमाने कुरवाळले. "सध्याच्या कायद्यांनुसार, गोवा लोकशाही महामंडळाच्या संचालक मंडळाला सर्व फौजदारी चौकशी आणि न्यायालयीन प्रक्रियेतून मुभा आहे. ते मंडळावर असेपर्यंत त्यांना हे सुरक्षा कवच प्राप्त आहे,” ती म्हणाली. "स्थानिक न्यायालये जर कुचकामी असतील, तर फेरचौकशीसाठी सर्वोच्च न्यायालयात याचिका दाखल करणे कितपत योग्य ठरेल?" निहालचा प्रतिप्रश्न. जे निहालला ठाऊक नव्हते आणि जे कारवी त्याला समजावून सांगावयाचा प्रयत्न करत होती, ते म्हणजे कॉर्पोरेट सार्वभौम लोकशाही कायद्याने गो-आहला संघराज्य कायद्यांपासून पूर्णपणे सरंक्षण बहाल केले होते. न्यायालयीन याचिकांमुळे होणारा विलंब दूर करण्यासाठी हे सरसकट सरंक्षण आवश्यक मानले गेले होते, ज्यामुळे कॉर्पोरेट सुधारणा आणि संचालक मंडळाने नियुक्त केलेल्या एजन्सीद्वारे चालवलेल्या 'विकासात्मक' प्रकल्पांना गती प्राप्त होत होती. "तसं असेल, तर मग मुख्य संचालकांकडेच अपील का करू नये?" आपल्या सूचनेची फलश्रृती काहीही होणार नाही हे ठाऊक असूनही निहालने कारवीला अनिच्छेने विचारले. संपूर्ण संभाषणात आत्तापर्यंत शांत असलेला तानाजी शेवटी बोलला... “ तेच अडखळतात, जे वेगाने धावतात…!” विल्यम शेक्सपिअरचा हवाला देत तो खोलीतील सर्वांना संबोधित करत होता. “आपण यासंबंधीची चर्चा उद्या का करू नये? नील नुकताच त्याच्या आई-वडलांचे अंत्यसंस्कार उरकून परतला आहे. खरं म्हणजे अशी वेळ या वयात कोणत्याही तरूण मुलाच्या आयुष्यात येऊ नये. तूर्तास, आजच्या रात्री आपण थोडे थांबूया आणि ज्या पर्यायांवर आपली चर्चा झाली आहे त्या पर्यायांचा विचार करत शांत झोपूया..." एका महान साहित्यिकाचा त्या सूचनेचा आदर साऱ्याच मित्रांनी केला आणि त्या रात्रीला त्यांनी विराम दिला. कारवी आणि तानाजीने टेबल साफ करून घेतले. ग्लासच्या खाली ठेवण्यात आलेल्या टेबलवरील कोस्टरचा बुकमार्क म्हणून वापर करत माल्कमनेही अनिच्छेने पिंटोचे बंड... संबंधीचे पुस्तक बंद केले. आपल्या जॅकेटवरील धूळ त्याने झटकली आणि ते पुस्तक घेऊन तो झोपायला गेला. टेबलं साफ केल्यावर माल्कम आत आपल्या खोलीत गेलाय याची खात्री करूनच कारवी आणि तानाजी बाहेर अंगणात आले. तिथे त्यांनी सिगारेटस् पेटवली. ती जुळी मुले घराच्या डाव्या बाजूला असलेल्या एका अतिरिक्त बेडरूममध्ये विसावा घेत होती. क्रेस्पो आणि नील मात्र अजूनही सोफ्यावरच बसून होते आणि तो तरूण जॉयडाहून सुरू झालेल्या आपल्या प्रवासाच्या शोधात हरवला होता.... “आज त्यांनी संतोष सरांना खूपच मारहाण केली.” "कोण आहेत ते?" “ते आम्हांला शाळेत इतिहास शिकवायचे. ते मेट्रोच्या चुकीच्या डब्यात शिरले, जो आमच्यासाठी राखीव होता,” नील म्हणाला. संपूर्ण गो-आहमध्ये २०५५ साली मेट्रो ट्रान्झिट सुविधा सुरू करण्यात आली होती. सुधारित मॅग्लेव्ह लेव्हिटेशन तंत्रज्ञानावर आधारित ती उभारली गेली होता. मेट्रोच्या सुरक्षा रक्षकांना वगळून ही संपूर्ण यंत्रणा कृत्रिम बुद्धिमत्तेद्वारे नियंत्रित केली जात होती. हे संपूर्ण तंत्रज्ञान रशियामार्गे आयात करण्यात आले होते. उग्र, मवाली, टॅटू-धारण केलेले गार्ड, जे नव्याने डोके वर काढत असलेल्या ब्रात्वा या कुख्यात रशियन माफिया गटाचे सदस्य होते, त्यांना वोल्गा मेट्रो ट्रान्सच्या मालमत्तेचे रक्षण करण्यासाठी ते आणण्यात आले होते. वोल्गा मेट्रो ट्रान्स कंपनीने मेट्रो रेल्वेसाठीच्या पायाभूत सुविधा उभारण्याचे कंत्राट प्राप्त केले होते.

"त्यांना संपूर्ण कथा माहीत आहे का?" आपल्या एका जॅकेटच्या कप्प्यातून सेरादुराच्या कपातील शेवटचा चुरमुरा चाटत क्रेस्पोने संवादात भाग घेत माल्कमला विचारले. नंतर त्याने तानाजी आणि कारवीला हाक मारली. ती दोघेही माल्कमच्या आराम खुर्चीजवळ येऊन उभी राहिली. “बोलत राहा माल्कम.... इथल्या प्रत्येकाला हे ऐकायचं आहे,” क्रेस्पो म्हाताऱ्याच्या गुडघ्याला आश्वस्तपणे स्पर्श करत उच्चारला. "मला ड्रिंक्स रिपिट करा...." निहालने आपला ग्लास माल्कमच्या हाती दिला. हळूहळू ड्रिंक्सचे घोट घेत असतानाच ग्लासच्या खालच्या काठाकडे टक लावून माल्कमने आपली सगळी स्मरणशक्ती लावून पुन्हा आठवणी गोळा करण्याचा प्रयत्न केला. “गेल्या अनेक शतकांपासून पिंटो या घरात राहिले. ते नाथनच्या आईच्या मालकीचे होते. महामंडळाच्या ‘सुशोभिकरण आणि नुतनीकरण मोहीमे`त सहभागी न होण्याची तिची इच्छा होती...” गो-आहच्या बदलत्या दृश्य आणि बाह्य प्रतिमेच्या प्रचारासाठी ‘सुशोभीकरण आणि नुतनीकरण मोहीम’ हा कॉर्पोरेशनच्या सुरुवातीच्या काही महत्वाच्या निर्णयांपैकीच एक निर्णय होता. या मोहिमेचे उद्दिष्ट या प्रदेशाच्या लँडस्केपला चित्र-पोस्टकार्डसारख्या सौंदर्यासारखी सुशोभिता आणणे...... पोस्टकार्ड.... अर्थातच, अनेक दशकांपासून संवादाचे एक विलुप्त माध्यम होते. परंतु, काही कारणास्तव हे उद्दिष्ट कुठेतरी रेंगाळतच होते. सरतेशेवटी, या सगळ्या खटाटोपाचा मुख्य हेतू म्हणजे रिअल इस्टेट कंपन्यांना राज्यभरात नियोजित निवासी वसाहती बांधण्यासाठी अतिरिक्त एकर जागा उपलब्ध करून देणे हाच होता. अपमार्केट आणि स्टायलिश व्हिला वसाहतींचे भारतातील एकमेव ठिकाण अशी जागतिक स्तरावर जाहीरात करून मोठी विक्री करण्यात आली होती. अंततः निर्दयीपणाने अंमलात आणलेल्या सुशोभीकरण आणि नुतनीकरण मोहीमेद्वारे अनेक वर्षांपासून गो-आहला आशियातील सर्वात इंस्टाग्राम-अनुकूल पर्यटन स्थळाचा किताबही मिळाला होता. आणि केवळ योगायोगाने नाही, तर विक्रमादित्य देसाई, जे कॉर्पोरेशनच्या भू- महसूल विभागाचे संचालक होते त्यांच्याकडेच राज्यातील सर्वात मोठ्या रिअल इस्टेट ब्रोकरेज आणि बांधकाम व्यवसाय फर्मची मालकी होती. त्यांचा गो-आहमधील सर्व रिअल इस्टेट व्यवहारांमध्ये ४० टक्के वाटा होता..... मोहिमेचा एक भाग म्हणून, कॉर्पोरेशनने अनिवार्य केलेल्या बाह्यरूपी मानांकनांना अनुरूप नसलेल्या किनारी आणि अंतर्भागातील सर्व बांधकामे पाडण्यात आली. अपीलच्या माध्यमाने न्यायालयांना बायपास केले गेले. भू- महसूल विभागातील वरिष्ठ अधिकार्‍यांची लोकपाल म्हणून नियुक्ती करून घरमालकांच्या अपीलांच्या सुनावणींचे अधिकार त्यांना देण्यात आले. यापैकी एकही अपील प्राधिकरणासमोर तग धरू शकले नाही, हे वेगळे सांगण्याची गरजच नसावी.... केवळ, जे घरमालक कॉर्पोरेशनच्या भू- महसूल विभागाकडून वार्षिक पद्धतीवर जमिनीच्या मूल्याच्या पाच टक्के अंदाजित पृष्ठभागाचे हक्क खरेदी करण्यास सक्षम होते, त्यांनाच नियोजित निवासी वसाहतींमध्ये राहण्याची परवानगी दिली गेली होती. उर्वरित लोकांना त्यांच्या जमिनींसाठी वाढीव आर्थिक नुकसान भरपाई देण्याचे वचन देण्यात आले होते. परंतु, त्यांना पृथ्वीच्या खाली असलेल्या मोठ्या गुहेतही नेण्यात आले. गो-आह मधील शेकडो हजारो भाडेकरूंना कोणताही पर्याय दिला गेला नाही आणि त्यांनाही ह्याच गुहेत पाठविण्यात आले. यापूर्वी कधीच न आलेल्या महामारीपासून लोकांना आश्रय मिळावा या उद्देशाने काही वर्षांपूर्वीच शंभरहून अधिक विशाल गुहा खोदण्यात आल्या होत्या. अर्थात, यावर सविस्तर आपण थोडे नंतर येऊयात.... पण, जमीन वापराच्या नियमांमधील या सर्व बदलांमध्ये पिंटो-रॉड्रिग्सचे वास्तव्य एवढी वर्षे टिकून राहण्याचे कारण म्हणजे माल्कमची पत्नी मार्था ही होती. विक्रमादित्य देसाई यांच्या शाळेत त्या शिक्षिका होत्या. शाळेतील एक बिघडलेला भावासारखा मुलगा म्हणून त्याच्या या सर्व चुकीच्या कृत्यांबाबत मार्थाच्या मनात एक मऊ कोपरा होता. परंतु, त्याची लोभी मनोवृत्ती बऱ्याच वर्षानंतर गोव्याच्या नयनरम्य निसर्गदृश्याला भूगर्भीय बदलांच्या महासागरात लोटणार होती.....

सांतियागो आणि विक्रमादित्यने एका खडकाच्या आड पोझिशन घेतली.... त्या उंच टेकडीवरून खाली टाकलेले बकरीचे कलेवर स्पष्ट दिसते आहे.... जाग्वार जिथून प्रवेश करू शकेल, तिथे सांतियागोची नजर लागून राहिली आहे. “सुमारे अर्धा तास लागेल.... साहेब, तुम्ही माझ्यासोबत माटे शेअर कराल का?". विक्रमादित्यने ते नाकारले. “तुमचं चालू द्या”. सांतियागोने तेथीलच काही वाळलेली लाकडे आणि पाने एकत्र करून शेकोटी तयार केली. नंतर, थैलीतून एक खूपच जीर्ण झालेले भांडे काढले. त्यात ते पेय ओतले आणि शेकोटीवर ठेवले. पेय तयार होताच जाड सालीच्या फळापासून तयार केलेल्या भांड्यात त्याने ते ओतले. आग हळूहळू विझल्यानंतर, ते पेय तो स्ट्रॉ घेऊन शांतपणे प्यायला लागला... टेकडीखालच्या जागेत जाग्वारची वाट पाहता पाहता काही मिनिटे निघून गेली, तसा विक्रमादित्य अस्वस्थ व्हायला लागला.... त्याच्या विजारीच्या उजव्या खिशात एक विचित्र वस्तू असल्याची त्याला जाणीव झाली. ती कोकेनची एक छोटीशी कुपी होती. कालच्याच पार्टीतील ती असल्याचे त्याला आठवले. हं... आता यामुळे मी अधिक चांगल्या प्रकारे लक्ष केंद्रित करू शकेन, तो स्वतःशीच पुटपुटला. खाली, जमिनीवर पोटावर पहुडलेल्या स्थितीतच त्याने सांतियागोकडे वळून पाहिले... त्याची नजर मात्र, काही अंतरावरून ऐकू येत असलेल्या सळसळीकडे लागली होती.... विक्रमादित्यने कोकेनची कुपी उघडली.... त्या कुपीतील पावडर आपल्या रायफलच्या गुळगुळीत दस्त्यावर तो ओतणार, एवढ्यातच अचानक वाऱ्याची एक जोरदार झुळूक उंच कड्यावरून झेपावली आणि तो धडपडला.... ओतलेले कोकेन वाऱ्याने उडाले.... आपला डावा हात त्या कुपीभोवती धरून वारा रोखण्याचा त्याने प्रयत्न केला.... परंतु, अचानक घडलेल्या या घटनेमुळे ती कुपी त्याच्या हातातून निसटली... कुपीत थोडीशीच राहिलेली कोकेन खडकावर सांडण्यापासून वाचवण्यासाठी तो धडपडला.... कुपी सावरण्याच्या नादात त्याचा रायफलवरील ताबा सुटला आणि त्याची रायफल टेकडीवरून खाली घरंगळली.... आणि, बकरीच्या कलेवराच्या लालसेने नुकताच कुठे टेकडीखालच्या खुल्या जागेत प्रवेश करण्याच्या बेतात असलेला तो जाग्वार ताबडतोब सावध झाला.... या एकंदर प्रकारामुळे तो स्वतः, सांतियागो आणि जाग्वारही... जणू स्तब्ध झाले होते....! किती काळ, हे विक्रमादित्यलाही कळले नव्हते.... तो काळा जाग्वार सर्वांत प्रथम सावध झाला.... बकरीच्या कलेवराकडे दुर्लक्ष करून तो खडकाच्या पल्याड वळला.... अंधारामुळे त्याचा वेध घेणे जवळजवळ अशक्यच बनले होते. जाग्वारनंतर लागलीच भानावर येणारा दुसरा होता तो सांतियागो. तो एका खडकावर चढत होता. “ साहेब, लवकर या… माझ्या मागे उभे राहा…” तेथील अरूंद कठड्यांमुळे त्यांच्या दिशेने चालून येणाऱ्या त्या हिंस्र भक्षकापासून संरक्षण होईल, अशी ती परिस्थिती निश्चितच नव्हती.... क्रोधित झालेला तो जाग्वार टेकडी चढून आवाज चढवत क्षणाक्षणाला वर येत असताना, त्या परिस्थितीला कसे तोंड द्यावे हे विक्रमादित्यला शेवटपर्यंत कळले नव्हते. “साहेब... साहेब,” सांतियागोने विक्रमादित्यला पुन्हा हाक मारली. विक्रमादित्य मात्र, त्या परिस्थितीसमोर हतबल होऊन खडकाच्या पृष्ठभागावर पहुडलेल्याच स्थितीत पडला हेता. जाग्वार शेवटचा खडक मोजत वर आला... निःशस्त्र आणि स्तंभित बनलेल्या विक्रमादित्यकडे त्याने टक लावून पाहिले. .. पंजे लांबवत आणि लखलखणाऱ्या निखाऱ्यासारखे डोळे वेधत या साध्यासोप्या भक्ष्यावर तो झेप घेणार तोच...... रानात बंदुकीच्या गोळीचा प्रतिध्वनी गुंजला..... बंदुकीतल्या ०.३८ कॅलिबरच्या गोळीने त्या काळ्या जाग्वारच्या ह्रदयाचा अचूक वेध घेतला होता. त्या निशाण्याने गतप्राण होऊन जाग्वार कोसळत असताना त्याचा पंजा विक्रमादित्यच्या चेहऱ्याचा वेध घेण्यासाठी उभारला गेला होता. परंतु, गोळी वर्मी लागल्याने, तो पंजा आपल्या चेहऱ्यासमोरून अगदी काही इंचावरूनच निस्तेज अवस्थेत खाली कोसळताना विक्रमादित्य पाहात होता. जाग्वारच्या पंजातून सुदैवाने बचावलेल्या आणि या जीवावर बेतलेल्या हल्ल्याच्या धक्क्यातून सावरलेल्या विक्रमादित्यने सरतेशेवटी सांतियागोच्या दिशेने आपला चेहरा वळवला. सांतियागोच्या उजव्या हातात त्याची बंदूक आणि डाव्या हातात माटेचे भांडे होते..... सांतियागोच्या शांत व स्थिर डोळ्यांशी घाबऱ्याघुबऱ्या झालेल्या विक्रमादित्यची नजर भिडली. त्या ट्रॅकरने आपली माटेची बाटली उचलत सिप घेतला आणि तो म्हणाला... "साहेब, तुम्हाला केवळ गरज आहे या माटेची आणि.... एका मजबूत हृदयाची".

महामंडळाने गो-आहमध्ये व्यवस्थेचा एवढा बट्ट्याबोळ केला असतानाही, त्या रात्री सोलार अंजुनावर मात्र शीतल चांदणे पसरले होते. त्या क्षणी, तिथे घराच्या उजव्या बाजूला उभ्या राहीलेल्या दोन टोलेजंग अपार्टमेंटस्मधून ते चांदणे झिरपले होते. ती चांदण्याची किरणे उघड्या खिडकीतून थेट खोलीच्या फरशीवर पसरली होती, जिथे तानाजी आणि कारवी त्या रात्री विसावा घेत होते. तानाजी पलंगावर झोपला होता, तर कारवी मात्र झोपण्याच्या हिरव्या बॅगेची टोकं एकमेकांत खोचून जमिनीवरच पहुडली होती. तो मध्यरात्री धुम्रपान करण्यासाठी उठला. या खास सिगारेटस् कोंचिता आणि तिच्या वनस्पतिशास्त्रज्ञांच्या टीमने विचारपूर्वक तयार केल्या होत्या. तंबाखूला पर्याय म्हणून फुलांच्या पाकळ्यांचे तुकडे आणि ठेचलेल्या परागकणांचा स्वाद या सिगरेटस्ना देण्यात आला होता. या सिगरेटस्च्या गठ्ठ्याला कोंचिताने ‘नाईट फ्लॉवर’ असे नाव दिले होते..... ‘रातराणी’… जिचे रूप केवळ रात्रीच फुलणाऱ्या चमेलीसारखी असते आणि जिच्यात रोग बरे करण्याचे गुणधर्मही असतात.... तानाजी खिडकीच्या चौकटीवर बसतो. सिगरेटच्या दीर्घ झुरक्यांचा स्वाद चाखत असतानाच तो अधूनमधून कारवीकडे बघतो आहे. तिला पहिल्यांदा त्याने शाळेत पाहिले होते आणि तेव्हापासूनच तिच्यावर त्याचे प्रेम जडले होते. काही वर्षांनी, त्याला तिच्याबद्दल अधिकची माहिती मिळाली. अवघ्या पाच वर्षांची असतानाच महामंडळाच्या मानव संसाधन विभागाने भूगर्भीय जगातून कारवीचची निवड केली होती. अनिवार्य असलेल्या बुद्ध्यांक आणि शारीरिक चाचण्यानंतर काही मोजक्याच अपवादात्मक प्रतिभा असलेल्या डझनभर मुलांची दरवर्षी भूगर्भातील गुहेतून निवड केली जायची. विलक्षण क्षमता असलेल्यांना पृष्ठभागावर राहण्यासाठी सोनेरी तिकीट देण्यात यायचे, जिथे त्यांच्या प्रगतीवर सतत लक्ष ठेवले जात असे. एकदा गोल्डन व्हिसा मिळाला, की निवडलेल्या मुलांना त्यांच्या पालकांपासून कायमचे वेगळे करून त्यांना शैक्षणिक संस्थांमध्ये ठेवण्यात येत असे आणि त्यांना उत्कर्षासाठी तयार केले जात असे. वयाची १८ वर्षे पूर्ण होईपर्यंत महामंडळाकडे त्यांचे अधिकृत पालकत्व असे. अशा प्रत्येक मुलामुलीला आयुष्यभरासाठी एक अमुभवी मार्गदर्शक देण्यात येई. नीलची मयत आजी मार्था ही कार्विची मार्गदर्शक गुरू होती.... कार्विची गोल्डन तिकिटासाठी खास निवड झाली होती, ती तिच्यात असलेले नेतृत्वकौशल्य व तिच्यातील मूळच्या शारीरिक क्षमतेमुळे. दक्षिण गोव्यातील भूगर्भीय वस्तीत एकट्या आईच्या पोटी तिचा जन्म झाला होता. त्याच गुहेत राहणाऱ्या किशोरवयीन मुलांच्या टोळीकडून तिला नेहमीच छळले जायी. ती पाच वर्षांची असताना तिने विचार केला, की आता हे बास्स झाले. एके दिवशी ह्याच टोळीने जेव्हा भूगर्भातीलच शाळेत तिची छेडछाड केली, तेव्हा तिने त्यांच्यावर थेट हल्लाच चढवला. स्वतः तयार केलेल्या खास गोफणीच्या साहाय्याने तिने दोघाजणांची नडगी मोडली आणि एकाचे टाळकेच फोडले. हे पाहून इतरांनी तिथून पळ काढला. या टोळीचा वचपा काढण्यापूर्वी दोन आठवडे तिने गोफणीच्या वापरासंबंधीचे प्रशिक्षणही घेतले होते. दुसऱ्या दिवशी शाळा व्यवस्थापनाकडून याबाबत तिला वाचारणा झाली असता, ती ज्या धीटपणे आणि आत्मविश्वासाने परिस्थितीला सामोरी गेली, त्यामुळेच महामंडळाच्या मानव संसाधन विभागाने तिची निवड केली. तिचा त्यावेळचा आवेश पाहून ते देखील प्रभावित झाले होते. आपली मुलगी यापुढे आपल्याला कधीच दिसणार नाही हे ठाऊक असूनही, त्या भूगर्भीय नरकयातनांतून मुक्त होण्याची कार्वीची व्यवस्था या सोनेरी तिकिटामुळे झाली, याचा आनंदच तिच्या आईला अधिक झाला होता. तिला एका उच्चभ्रू बोर्डिंग स्कूलमध्ये ठेवण्यात आले, जिथे तिला लढाईचे प्रशिक्षण देण्यात आले होते आणि तिला भारतीय सैन्यात सामील करून घेण्याचा विचारही निश्चित झाला होता. आत्ता जेव्हा तानाजी तिच्याकडे वळला, तेव्हा खोलीतील चंद्रप्रकाश तिच्या चेहऱ्यावरून ओसंडून वाहात होता. त्यांतील काही श्वेत चंद्रप्रकाशाची किरणे तिच्या कुरळ्या केसांवर पडून चमकत होती. खिडकीवरून खाली उतरून तिच्या केसांना कुरवाळावे असे त्याला वाटत होते. परंतु, तसे केल्यास ते तिला झोपेतून जागे केल्यासारखे झाले असते. शिवाय, त्यामुळे आजवर निःशब्द असलेले वास्तवही त्याला तिला सांगावे लागले असते व त्याने त्यांच्यातील नाते कायमचे संपुष्टात येण्याची शक्यता होती..... असे नाते, जे कधी नव्हतेच.....

मॉडलिंगला विराम देताच निहालने आपल्या बहिणीसोबत त्यांच्या जन्मस्थानातून गोव्यात स्थलांतरित होण्याचा निर्णय घेतला. त्याच्या संपूर्ण आयुष्याला एक नवी कलाटणी देणारा हा निर्णय होता, ज्याबाबत त्याने आपल्या मित्रांना कोणतेही सबळ स्पष्टीकरण दिले नव्हते. कदाचित, त्याने कोंचिताशी याबाबत चर्चा केली असावी जी स्वतः एक नामांकित वनौषधी तज्ज्ञ होती. आणि विशेष म्हणजे पश्चिम घाटातील वनस्पतींवर तिचा विशेष अभ्यास होता. वेस्टमिन्स्टर विद्यापीठातून हर्बल मेडिसिनमध्ये पदवी प्राप्त केल्यानंतर कोंचिताने अत्याधुनिक वनस्पतीशास्त्राच्या साह्याने पश्चिम घाट प्रदेशात आढळणाऱ्या पारंपरिक वनस्पती आणि औषधांच्या संशोधनात स्वतःला गुंतवून घेतले होते. वनौषधी तज्ज्ञ म्हणून आपल्या कारकिर्दीला सुरूवात केली असता, कोंचिताला जागतिक स्तरावर प्रसिद्धीच्या झोतात आणले ते तिच्या ‘Atropa Belladonna Konkanensis’ च्या विशेष संशोधन उपक्रमाने. ‘अट्रोपा बेलाडोना’ ही पश्चिम घाटातील मूळ वनस्पती नव्हती. दक्षिण-पश्चिम भारतातील वातावरणीय बदलांतून निर्माण झालेल्या थंड हवामानामुळे २०५० च्या दशकाच्या मध्यात या अनोख्या वनस्पतींची वाढ इथे सुकर झाली होती. घाटांचे माहेर असलेल्या कोंकण प्रदेशावरून या उपप्रजातीला हे नाव देण्यात आले. कोंचिताची वनौषधी जिज्ञासा वनस्पतीच्या या शोधाने समाधान मात्र पावली नव्हती.... शब्दशः ‘बेलाडोना’ या इटालियन शब्दाचा अर्थ म्हणजे 'सुंदर स्त्री'.... ‘डेडली नाईटशेड’ हे त्याचे अधिक नाट्यमय नामकरण. परंतु, कालौघात या औषधी वनस्पतीत या दोहोंचे मिश्रण झाले होते. रेनेसाँस, म्हणजेच पुनर्जागरणाच्या काळात, व्हेनेशियन स्त्रिया त्यांच्या नेत्रसौंदर्यात वृद्धी करण्यासाठी ह्याच औषधी वनस्पतींच्या काळ्या बेरीचा अर्क वापरत असत. आजही, नेत्रचिकित्सक रुग्णांच्या डोळ्याची तपासणी करताना `बेलाडोना`चा अर्क असलेले डोळ्यांचे थेंब वापरतात. युरोप, उत्तर आफ्रिका आणि पश्चिम आशियामध्ये उगम पावलेली, ‘एट्रोपा बेलाडोना’, ही वनस्पती तिची तकतकीत पाने, गर्द जांभळ्या रंगाच्या घंटेसारख्या आकाराची फुले आणि चमकदार काळ्या बेरी यातून एक घातक विषही धारण करते. रोमन सैन्याने आपल्या शत्रूवर सोडलेल्या बाणांच्या अग्रावर याच वनस्पतीपासून बनवलेल्या लेपाचा वापर केला गेला होता. रोमन सम्राट ऑगस्टस याचा क्लिओपात्रा-मार्कस अँटोनियस या दुकलीने एका रोमहर्षक युद्धात पराभव केल्यानंतर काही दशकांतच ‘एट्रोपा बेलाडोना’ वनस्पतीच्या अर्करूपी विषाने त्याचा प्राण घेतला होता. विलक्षण बाब अशी, की ऑगस्टसचा मृत्यू त्याच्या स्वतःच्या 'बेलाडोना'ने, म्हणजे त्याची 'सुंदर पत्नी’, साम्राज्ञी लिव्हियाने स्वतःच्या हातून घडवून आणला होता, जिने ह्याच `घातक नाईटशेड`मधून काढलेला रस त्याला पाजला होता. पुढे, अनेक शतकांनंतर ही औषधी वनस्पती पार्किन्सन्स या रोगाच्या व्यवस्थापनासाठी (उपचारासाठी नव्हे ) दीर्घकाळ वापरली गेली. पण कोंचिताची कल्पकता, दृढनिश्चय आणि हवामान बदलातून आलेले स्पिन-ऑफ आदींचे मिश्रण तिच्या या संशोधनाला साहाय्यभूत ठरले, जे वैज्ञानिक समुदायाने पार्किन्सन्स रोगावरील उपचार या नात्याने ‘या युगाचा शोध’ म्हणून गौरविले गेले होते. २०६० पर्यंत या रोगाने जगभरातील सुमारे ४० दशलक्ष लोकांना प्रभावित केले होते. तिची संशोधकांची टीम अॅट्रोपा बेलाडोना कोंकनेन्सिसच्या अर्कातील ‘बेलाडोनाईन’ या अनोख्या न्यूरोप्रोटेक्टिव्ह कंपाऊंडसाठी धडपडत होती. त्यांच्या संशोधनातून असे आढळून आले होते, की घाटातील थंड हवामान आणि भारतीय थॉर्नेपलची फुले ज्यांना स्थानिक पातळीवर धोत्रा म्हणून ओळखले जाते, त्यांच्या क्रॉस-परागीकरणापासून हे कंपाऊंड निर्माण होते आणि त्यानंतर बेलाडोनाईनच्या निर्मितीला चालना मिळाली होती. या संधोधनातून प्राप्त नवीन कंपाऊंडमुळे कोंचिताची टीम, ज्यात फार्मासिस्टचाही समावेश होता, त्यांनी एक औषधी फॉर्म्युलेशन विकसित केले, ज्याने पार्किन्सन्स रोग बरा करण्याची हमी मिळवली आणि नंतर त्यांनी त्याचे पेटंटही मिळवले. या अभूतपूर्व उपचार पद्धतीने तिला जागतिक हर्बल आणि औषधी समुदायाकडून आदर तर प्राप्त झालाच, शिवाय तिच्या तिशीच्या मध्यापर्यंत तिला अब्जाधीशही बनवून टाकले होते.

संदीप आर्य: चांद्र सर्किट प्रस्तावावर तुम्ही तुमच्या सहकारी पर्यटन संचालकांशी काही चर्चा केली आहे का? विक्रमादित्य: (थोडा अस्वस्थ झाला आहे.... पण आवेशात...) मला मुख्य संचालकांवर पूर्ण विश्वास आहे. मी त्यांच्याशी या प्रस्तावावर चर्चा केली आहे. मला विश्वास आहे, की ते सर्वांना सोबत घेतील आणि लवकरच हा ड्रीम प्रोजेक्ट प्रत्यक्षात येईल. संदीप आर्य: भूगर्भातील लोकांना जोइडा आणि सुपा येथे स्थलांतरित करण्याबद्दल बोलायचेच झाले, तर पेडण्याच्या भूगर्भातील लोकांच्या मनांत पेडण्यातील अतिरिक्त ५० टक्के वनक्षेत्र व्यापून तिथे नियोजित १०० आलिशान व्हिला कॉम्प्लेक्सीस् उभारण्याच्या आपल्या प्रस्तावाबाबत चिंता व्यक्त केली जात आहे. विक्रमादित्य: (रागाच्या भरात, पत्रकाराला अडवत) संदीप, तू भूगर्भवासीयांचा अधिकृत प्रवक्ता आहेस का? तसे असेल, तर तू तुझ्या व्यवसायाचा आणि सध्याच्या तुझ्या पत्त्याचा फेरविचार केलेला बरा.... कोण कुठे राहणार हे महामंडळ ठरवते.... तुझ्या आजूबाजूला पाहा.... जगातील सर्वात सुंदर भागात तू राहत आहेस, हे तू तुझे भाग्य मानले पाहिजेस....! होय…. या प्रकल्पासाठी आम्ही तेथील ‘शापित जंगल’ पार साफ करणार आहोत. तिथे आम्हाला केवळ कॅसिनो हॅबिटेटच्या ग्राहकांसाठीच बंदिस्त असलेला निवासी प्रकल्प उभारण्याचा मार्ग मोकळा होईल.... गो-आहच्या अर्थव्यवस्थेसाठी हा प्रकल्प एक वरदानच आहे.....! तू जर बारकाईने पाहिलेस, तर आम्ही यासाठी हिरवळीचा एक टक्काही गमावलेला नाही. आत्तापर्यंत जेवढी जंगले आम्ही साफ केली, तिथे सुंदर नंदनवने उभारली आहेत. रस्त्यांच्या दुतर्फा जनुकीय पद्धतीने उभारलेली भक्कम झाडे आहेत, जी प्रत्येक पावसाळ्यात अजिबात उन्मळून पडणार नाहीत. दरवर्षी त्यांची पाने ठरावीक वेळीच गळून पडतील आणि त्यामुळे हा कचरा साफ करणेही आम्हाला सोपे होईल. आमच्या प्रत्येत वसाहतीत बर्म्युडा गवताच्या आच्छांदनांसह भव्य लॉन आहेत. तुम्ही सहजपणे तिथे व्यावसायिक गोल्फ खेळू शकता. तर तुला हे... विक्रमादित्यच्या संतप्त आणि प्रचारी संवादात, तेव्हा तिथे एक कर्मचारी गरम माटेचा ग्लास घेऊन आल्यामुळे खंड पडला. संचालकांनी ग्लासच्या तळाशी असलेली उरूग्वेयन येरबा पाने स्ट्रॉच्या साहाय्याने हळूवारपणे मिसळली. विक्रमादित्यचा जन्म उरूग्वेची राजधानी असलेल्या माँटेव्हिडिओ शहरात झाला होता. त्याचे वडील... त्रिविक्रम.... गो-आहच्या डेमोक्रॅटिक कॉर्पोरेशनचे माजी मुख्य संचालक, उरुग्वेच्या राजधानीला सतत भेट देत होते.... त्रिविक्रम त्यावेळी तेथील सरकारशी डेअरी प्रक्रिया कारखाना सुरू करण्यासाठी बोलणी करत होते.... विक्रमादित्यने मॉन्टेव्हिडिओमध्ये जेमतेम एक वर्ष घालवले. तेथे कारखाना उभारून तो प्रत्यक्ष सुरू झाल्यानंतर त्याचे वडील त्यांची राजकीय महत्त्वाकांक्षा पूर्ण करण्यासाठी कुटुंबासह गोव्यात परतले. विक्रमादित्यने प्रथम जेव्हा ‘माटे’ चहाचा आस्वाद घेतला तेव्हा तो तसा तरूणच होता. लहान बाळ तर निश्चितच नव्हता. परंतु, दक्षिण अमेरिकितील अनेक शिकारसहली आणि फोटोग्राफी यादरम्यान या पेयाच्या जणू तो आहारीच गेला होता. जेव्हा मोठा झाला तेव्हा विक्रमादित्यला प्राण्यांबद्दल एकप्रकारची विरोधाभासी आवड निर्माण झाली होती. कॅमेराच्या शटरच्या क्लिकने किंवा त्याच्या स्नायपर रायफलच्या ट्रिगर सेन्सरवरील हलक्या टॅपने तो प्राण्यांचे जीवन आणि मृत्यू कॅप्चर करायचा. त्या क्षणी त्याची मानसिकता काय असेल, यावर सर्व काही अवलंबून असायचे.... विक्रमादित्यला त्याची पहिली स्नायपर रायफल त्याच्या वडिलांनी बालवयातच भेट दिली होती. ते त्या काळातील एक निष्णात शिकारी होते. असे म्हणतात, की एखाद्या शांत आणि निर्वात दिवशी ते न चुकता एखादे सांबर शिकार करून आणत. शिवाय, सावजाच्या दोन्ही डोळ्यांच्या मधोमध वेध घेण्यात त्यांचा हातखंडा होता. विक्रमादित्य मात्र हेडशॉटचा तिरस्कार करायचा. आपली फोटोग्राफीची आवड जपतानाच तो शिकारीसाठी हार्टशॉट म्हणजेच सावजाच्या हृदयाचा वेध घेण्याला प्राधान्य देत असे.

विक्रमादित्यने अमेझोनमधील जवळपास सर्वच परिचित असलेल्या जिवंत सस्तन प्राण्यांचे फोटो खेचले होते. दक्षिण अमेरिकेतील जवळजवळ प्रत्येक सजीव सस्तन प्राण्याची शिकारदेखील त्याने केली होती. तसे पाहू गेल्यास, त्याच्यातील छायाचित्रकाराला त्याच्या शिकारीचा चेहरा गोळीच्या जखमांनी भरलेला पाहणे अजिबात पसंत नव्हते. कदाचित, तो जेव्हा प्रत्यक्ष शिकार न करता केवळ फोटोग्राफीचा आस्वाद घेत असायचा, तेव्हा त्याला जंगली श्वापदाच्या सौंदर्यशास्त्रीय चेहऱ्याला बाधा पोहोचलेली अजिबात आवडत नसावी. विक्रमादित्यने एकदा हेडशॉट घेण्यास नकार दिला होता, तेव्हा तो निर्णय जवळजवळ त्याच्या जीवावरच बेतणार होता.... किंबहुना, त्या क्षणी त्याला आपला जबडाच गमवावा लागला असता. अर्जेंटिनामधून भटकत उरूग्वेत आलेल्या एका जाग्वारची शिकार करण्यासाठी तो मोहिमेवर गेला होता तेव्हाची ही घटना.... उरुग्वे आणि एल साल्वादोरमध्ये १८०० च्या मध्यापासून जाग्वार नामशेष झाले होते. ‘हे तेच देश आहेत, जिथे मोठ्या प्रमाणावर भू- रूपांतरणासह वेगाने मनुष्यवस्ती क्षेत्र वाढले आहे. तिथे उघड्यावर फिरणाऱ्या जाग्वारांची प्रतिशोधाच्या भावनेतून मोठ्या प्रमाणात हत्या झाल्यामुळे हे प्राणी नामशेष झाले आहेत....’ जागतिक वन्यजीव निधीने ‘जॅग्वार रणनिती- २०२०-२०३०’ या आपल्या शोधनिबंधात नोंदवले होते. उरुग्वेतील वैश्विक शिकार लिलावात सहभागी झाला असता विक्रमादित्यचा पहिला आणि एकमेव संपर्क जाग्वारशी झाला होता. इतर शिकाऱ्यांसोबत भक्षकांच्या शिकारीसाठी जे जगभर प्रवास करत होते, त्यांना या प्राण्यांच्या धोकादायक स्थितीची अजिबात कल्पना आणि तमाही नव्हती, अशा शिकाऱ्यांशी त्याचा चांगला संपर्क होता. विक्रमादित्यने कित्येक दशकांमध्ये उरुग्वेत दिसलेल्या एकमेव जाग्वारला मारण्‍याचा अधिकार मिळवण्‍यासाठी $7 दशलक्षची विजयी बोली लावली होती. पूर्व अर्जेंटिनातून उरूग्वेच्या जंगलात भटकलेला...पूर्ण वाढ झालेला,....काळा नर जाग्वार होता तो.... भूमिगत शिकारी नेटवर्कशी जोडलेल्या वन मार्गदर्शकांनी आपल्या नेटवर्कद्वारे त्याला पाहिले होते आणि त्याचा माग घेणे सुरू होते.... लीलावकर्त्यांसोबत लॉजिस्टीक्सची सोय केल्यानंतर विक्रमादित्यने हायपरसॉनिक जेट मॉन्टेव्हिडिओला उतरवले. तिथून त्याला शिकार पथकाने अर्जेंटिनाच्या सीमेवरील रिओ उरुग्वेजवळील एस्टेरोस डी फॅरापोस या प्रदेशात नेले. हा तो पाणथळ प्रदेश होता, जिथे काळा जाग्वार भटकत होता.... हे स्थळ पक्ष्यांच्या शिकारीसाठीही एक उत्कृष्ट ठिकाण म्हणून ओळखले जायचे.... १८१० च्या दशकात वसाहत काळातील इमारतीत इको-लॉज असलेल्या इस्टान्शिया एल कांगुए जवळील सर्द प्रदेशातील लांबलचक जंगलात जाग्वारचे शेवटचे दर्शन झाले होते. विक्रमादित्य इको लॉजवर फ्रेश झाला. एक स्थानिक ट्रॅकर आणि मार्गदर्शक... सांतियागो.... रात्र होण्याच्या जरासा आधी शिकार पार्टीमध्ये सामील झाला. सांतियागो हा पिकलेल्या करड्या केसांचा एक म्हातारा माणूस होता. त्याने डेनिमच्या जोडीवर लोकरीचे पोंचो घातले होते. आपले लांबसडक राखाडी केस त्याने गौचो टोपीने झाकले होते. त्याचा तो वेष म्हणजे अर्धे ऋतू हे सॅंटियागोमध्येच आहेत, असा आभास प्रदर्शित करत होते. एखाद्या मोठ्या जंगली श्वापदाप्रमाणेच तो वास घेऊ शकत होता आणि विक्रमादित्यसारख्या श्रीमंत क्रीडा शिकाऱ्यांसाठी त्याने अनेकदा शिकारीचा माग काढला होता. तेथील एका नोकराने लॉजच्या कंपाऊंडमधील गोदामातून, आत्ताच जिची कत्तल केली होती ती बकरी बाहेर काढली.... शिकारीसाठी तयार केलेल्या दोन जीपपैकी एकाच्या मागील भागामध्ये ती ठेवण्यात आली..... "आपण दिवसा त्याची शिकार करू नये का?" जीपच्या मागच्या बाजूला बसलेल्या सांतियागोला विक्रमादित्यने विचारले. “दोन दिवसांपासून त्याने शिकार केलेली नाही. आज विलक्षण उबदार वातावरण आहे. त्यामुळे तो आज रात्री शिकार करण्याची शक्यता आहे,” सांतियागोने उत्तर दिले. जीप खडबडीत रस्त्यावरून गेल्यामुळे खडखडाट झाला. सांतियागोने जीवापार सांभाळून ठेवलेली बंदूक अखेर बाहेर काढली आणि तो तीत गोळ्या भरू लागला. विक्रमादित्यने बंदुकीकडे पाहिले. ती जुनी बंदूक त्याला काही खास रूचली नाही....

शब्द, नंतर वाक्ये आणि हळूहळू मोठ्या लाल फॉन्टमधील परिच्छेद……हे जेव्हा त्याच्यासमोर भिंतीवर उमटत जातात, तशी त्याची बोटे उघड्या मेटल वर्क डेस्कवर टॅप करतात. चार भिंतींच्या खोलीत सुमारे एक फूट उंचीवर, चुंबकीय पट्ट्यांसह, घट्ट सिमेंटच्या स्लॅबपर्यंत हा डेस्क ठेवण्यात आलेला आहे. गेल्या काही वर्षांत, त्याची बोटं इन्फ्रारेड की-बोर्डला बरीच सरावलेली आहेत. तो हलकेच प्लास्टिकची खुर्ची मागे सरकवतो आणि आपल्या पाठीवर रेलतो. तुरुंगाच्या उघड्या, पांढऱ्या भिंतींवर उमटलेली लाल अक्षरे तो निरखून वाचू लागतो. आपण काय लिहिले आहे त्याबाबत तो समाधानी वाटतो आहे. आपली खुर्ची दोन्ही पायांच्या आधारावर डळमळीतपणे मागे झुलवत तो हळूवारपणे गुणगुणतो. आपण लिहिलेले शब्द तो आपल्यासाठीच मोठ्याने वाचतो. "एक वेळ अशीही येते, जेव्हा निघून गेलेली वेळ जखम बरी करण्याचे थांबवते. तेव्हा आपल्याला जणू घड्याळाचे हातच पकडावे लागतील.... त्यांना टाईम मशीनमधून बाहेर काढावे लागेल आणि पुढील युगात येणार्‍या संकटांच्या हृदयावर फेकून द्यावे लागेल. गोवा- २०७५ ही पाच मित्रांची कहाणी आहे ज्यांनी हे असेच केले......" अचानक.... बझर वाजतो आणि समोरच्या भिंतीवर असलेला लाल दिवा लुकलुकायला लागतो.... त्या उघडझाप करणाऱ्या दिव्यामुळे समोरचे शब्द लयबद्धपणे लपाछपी खेळू लागतात..... "ओह.... वेळ झाली वाटतं," तो स्वतःला आठवण करून देतो. तो त्याच्या मागे असलेल्या भिंतीकडे जातो आणि त्याचे हात आयताकृती पोकळीत ठेवतो... त्याच्या मनगटावर धातूची हातकडी अडकते. तो जवळ सरकतो आणि चुंबकीय पट्टीमध्ये धीटपणे उभा राहतो. हळूच आवाज करत दार आपोआप उघडते. काही क्षणातच एका ड्रोनच्या खाली लटकणारे खाण्याचे पार्सल दारासमोरच त्याच्या नजरेस पडते. "कैदी ४२१४५ ... तीन फूट दूर उभे राहा... कैदी ४२१४५ ... तीन फूट दूर उभे राहा..." ड्रोनला लावलेल्या छोट्या स्पीकरमधून एक यांत्रिक आवाज येतो. कैदी ४२१४५ आवाजाच्या निर्देशानुसार वागतो. ड्रोन हळूहळू जमिनीच्या दिशेने खाली येतो आणि एका झटक्यात खाण्याचे पाकिट खाली टाकतो. ड्रोन काही सेकंदांसाठी तिथे घिरट्या घालतो, जणू काही कैद्यांचा हेतू जाणून घेण्याचा तो प्रयत्न असावा..... नंतर दरवाजा आपोआप बंद होण्यापूर्वीच तो ड्रोन दरवाजाच्या बाहेर निसटतो. दरवाजावर लुकलुकणारा लाल दिवा आणि बझरच्या एकसारख्या यांत्रिक भाषासंदेशांची घरघर थांबते. कैदी ४२१४५ पार्सल उघडतो. त्यात एक जाड सँडविच असते. त्यातील एक टिश्यू पेपर जमिनीवर पडतो. खोलीच्या एकमेव खिडकीतून येणारी समुद्राची झुळूक काही फूट अंतरावर असलेल्या या चौकोनी खोलीला सुखावते..... तो टिश्यू पेपर उचलतो आणि खोलीत असलेल्या एकच उबदार एलईडी बल्बच्या प्रकाशाखाली धरतो. तोच तो बल्ब, जो काही सेकंदांपूर्वीच लाल होऊन लुकलुकत होता. पांढऱ्या रुमालाच्या एका कोपऱ्यात एक छापील संदेश होता. "उत्तम जेवण करा... सौजन्य- शांत आणि सुरक्षित डिटेन्शन सेंटर.....गो-आह....." "तुरुंग कसे बदलले आहेत?" तो सँडविच खाताखाता स्वतःशीच पुटपुटतो.

(संदीप आर्य आणि विक्रमादित्य देसाई यांची मुलाखत ...) स्ट्रॉने ग्लासातील माटे संपूर्णपणे खेचून घेऊन ती विक्रमादित्यने संपवली आणि आपली बोटे झटकली. मदतनीसाने रिकामा ग्लास उचलून टेबल साफ केले आणि तो आत गेला. संदीपने कॅमेरा पुन्हाः सुरू केला. संदीप आर्य: मला फक्त स्टोरीच्या शेवटासाठी एक लूप हवा आहे... काय… विक्रमादित्यला संदीपकडून विचारल्या जाणाऱ्या प्रश्नाचा अंदाज आला.... आपला हात वर करत त्याने त्याला थांबवले. मग, टेबलचे ड्रॉवर उघडून त्यातून गुळगुळीत लेदर बेसमध्ये बंदिस्त असलेल्या शेपर्डच्या गोल्फ बॉल्सच्या कडक काचेची केस त्याने बाहेर काढली. विक्रमादित्य देसाई: हा खजिना मी चंद्रावरून परत आणला आहे. संदीप आर्य: ओह... शेपर्डचे गोल्फ बॉल्स... मी याबद्दल ऐकले आहे. तुम्ही कृपया आमच्या दर्शकांना याचा संदर्भ समजावून सांगाल का ? आता विक्रमादित्य देसाई पुढे झुकला... गोल्फ बॉल्स प्रथम चंद्रावर कसे उतरले (याबद्दल अधिक जाणून घेण्यासाठी प्रकरण १ भाग - ६ वाचा) आणि शेवटी हे बॉल्स त्याच्या ताब्यात कसे आले याबद्दलच्या विस्तृत तपशीलात तो गेला.... विक्रमादित्य देसाई: मी सी ऑफ ट्रँक्विलिटीपासून अपोलो १४ साइट लँडिंग साइट फ्रा मौरो प्रदेशापर्यंत एक नियोजित दौरा केला होता. ही लँडिंग साइट आता स्पेस-व्ह्यूइंग गॅलरी (विहंगम दृष्यसदृश्य जागा) मध्ये रूपांतरित झालेली आहे, जिथे स्पेस मेमोरिबिलिटीजचा (अवकाशातील स्मृतींना उजाळा देणाऱ्या वस्तू) लीलाव होतो. हे गोल्फ बॉल तिथेच लीलावासाठी होते. संदीप आर्य: तुम्ही त्यांच्यासाठी किती बोली लावलीत, हे विचारण्याची अनुमती आहे का? विक्रमादित्य देसाई: (पत्रकारा जवळ झुकत हसत) नाही. ही अनुमती तुम्हाला नाही. हे गोळे आपल्या चांद्र सर्किटवरील एक मुख्य आकर्षण ठरणार आहेत. सर्किटचे उद्घाटन झाल्यावर मी यासंबंधीची रक्कम जाहीर करेन. संदीप आर्य: हं... म्हणजे ही एक भव्य योजना आहे तर... (जोर देत) गोव्याच्या जंगलात जिवंत राहिलेल्या शेवटच्या वाघासंबंधीची तुमची योजना नेमकी काय याबाबत तुम्हांला काही सांगायचं आहे काय? गेल्या काही वर्षांत तुम्ही सात वाघांची शिकार केली आहे. तुमच्या संचालकपदाच्या प्रत्येक वर्षासाठी एक वाघ असे प्रमाण आहे. या शेवटच्या वाघिणीला जीवदान देण्याचा तुमचा विचार आहे का? विक्रमादित्य देसाई: वाघ… वाघ…वाघ…! प्रिय संदीप, या वाघांचा काळ आणि त्यांची उपयुक्तता आता संपलेली आहे. एका वाघासाठी डझनभर चौरस किलोमीटर क्षेत्रफळाची परवानगी आम्ही देऊ शकत नाही. केवळ एका वन्य प्रजातीच्या अस्तित्वाची सोय करण्यासाठी इतकी जमीन वाया जात असल्याचे संचालक मंडळाचे मत आहे. त्या वाघिणीला जास्त काळ जगता येणार नाही, याची हमी मी तुम्हांला देतो… आणि मला वाटतं तसंच व्हायला हवं.... संदीप आर्य: ठीक आहे. अजून थोडंसंच बाकी आहे.... काही दिवसांपासून रॉड्रिग्ज दांपत्याच्या गूढ मृत्यूबद्दल कुजबूज सुरू आहे. वरचेवर पाहता असे दिसते की, त्यांना त्यांच्या मालमत्तेबद्दल काही भागांतून धमक्या येत होत्या, ज्यात अजूनही अंजुना येथील त्यांचे शेवटचे वारसाघर आहे. विक्रमादित्य देसाई: (भडकून) कायदा आणि सुव्यवस्थेची जबाबदारी असलेल्या संचालकांनी घ्यायचा निर्णय आहे हा..... हा प्रश्न तुम्ही मला, जमीन महसूल संचालकांना का विचारता? मला वाटले, की तुम्ही अनुभवी पत्रकार आहात... संदीप आर्य: तसे नव्हे, पण मार्था, जी नेथनची आई आहे, ती तुमची शिक्षिका होती. जेव्हा ती मरण पावली, तेव्हा तुम्ही ‘माझ्या आरंभीच्या काळातील आधारस्तंभ...’ या शीर्षकाने त्यांचे वर्णन करणारा मृत्यूलेख लिहिला होता. आता विक्रमादित्यने संदीपकडे रोखून पाहिले. त्या पत्रकाराला जणू त्याने मुलाखत थांबवण्याचा इशाराच दिला.... संदीपने रेकॉर्डिंग थांबवल्यानंतर विक्रमादित्यने त्याचा उजवा हात पुढे करत कॅमेराचे छोटेसे गोल यंत्र सरकवले.... ते यंत्र टेबलवरून गरगर फिरत खाली जमिनीवर पडले... विक्रमादित्य थोडा पुढे झुकला आणि त्याने संतापाच्या भरात आपल्या दोन्ही हातांचे कोपरे टेबलटॉपवर ठेवले....

After careful thought, Sandeep tentatively knocks on the door of villa number A/2, Vitoria de Curca. The door, as it appeared before him, bore witness to the relentless onslaught of rain and sun over a string of seasons. Its grey coat of paint flaked at the edges. The brass fittings on it had weathered and yellowed like neglected teeth. No one responds to his knock. The doorbell, too, seems out of order. Sandeep looks at the BootiBooth receipt in his hand, reconfirming the number on it one more time, before he decides to take a chance. He pushes the door. To his surprise, it opens with a lazy creak. “Hello, err… anyone home?” Sandeep calls out to no one in particular. He cautiously walks into the house on a hunch that there’s no one home. The house is a mess. After walking through a wall of stale tobacco odour, sidestepping the puddle of spilled bong water and dodging empty cartons and beer bottles, Sandeep stands in the middle of the drawing room, marooned in the mess around him. On a littered table, he finds a plastic sachet marked with a White Widow sticker, half-filled with marijuana buds. He matches the name with the detail in the receipt, which he absent-mindedly puts next to the sachet. He looks around the house again, photographing the interiors with his phone. Sandeep was looking for clues, linking Vikramaditya to Rudolf and his gang members, before his meeting with Pramodvardhan the following day. He wanted to meet the Chief Director with clear proof of association between the Director of Land Revenue and his gangsters. As he heads to the kitchen, murmurs grow louder. The frosted kitchen window overlooks a shrub-lined pathway. Two men pace towards villa A/2's door. As they draw closer, their barely decipherable murmurs morph into a conversation audible enough for Sandeep to eavesdrop on. He can now recognise the voices—it’s Rudolf and his sidekick. “I kid you not. I must have been freefalling through the sorpotel for nearly ten minutes. There was just no end to it,” says one voice. “Shh… did you leave the door open?” Rudolf asks his aide, seeing the villa’s door ajar. “No. On second thoughts: maybe I did.” There’s silence again. Sandeep strains to catch more of the conversation, but realises the duo is at the villa's door. Anxiety grips him as the prospect of facing his assailants again looms before him. His bravado fades, replaced by a dry throat and trembling knees. He searches for an escape route. He scans the kitchen looking for something to defend himself, before Sandeep notices a door obscured by a thick, dirty curtain. As soft footsteps approach the drawing room, he turns the knob cautiously, slipping out just as his foot catches on a rubber garden hose, causing him to trip and knock over a metal bucket. As Sandeep rises, he can hear a rush of feet hurrying towards the kitchen. He barely turns to look behind as he runs away from the villa as fast as he can.

Pramodvardhan is buried in a book as his convoy rumbles homeward. Beside him, Aba talks incessantly, updating him on significant developments concerning the Board. As Aba speaks, Pramodvardhan sets aside the book, rubbing his weary eyes with his thumb and forefinger. “Aba, I feel you are too close to the action. Step back and look at the big picture sometimes,” he tells his political advisor. Aba realises that Pramodvardhan has not been attentive to his unceasing commentary. “Take this book, for example.” Pramodvardhan points to the book ‘Parables of Power’ by Suryakant Pai Quenim, former editor of ‘Gomant Jan’, a Marathi daily, now defunct. “Do you know the single most important political event of the 2029 Lok Sabha elections in Goa?” “Yes. Shambavi Shenvi, a complete political novice, won the North Goa seat,” Aba answers, after a brief pause. “Yes, she did. But do you know why that victory was significant?” Aba says he does not. “Why don’t you read this chapter until we reach home?” Pramodvardhan hands him the book. Parables of Power By Suryakant Pai Quenim The death of Manohar Parrikar in 2019 threw our elite community into a tailspin. As chief minister and later as Defence Minister, Parrikar had been the guiding light for our community and the cornerstone of our political clout. The central leadership’s decision to sideline our own Digambar Kamat and promote Pramod Sawant, a Maratha, as Parrikar’s political successor, further weakened our sphere of influence in the corridors of power. By the late 2020s, bigger, pan-Indian mining companies were already edging out our traditional family-owned mining businesses. One late night, as I was finalising the front page, my phone rang. It was my brother-in-law Ajay Prabhudesai. Ajay, at the time, was a legislator from the Mapusa assembly constituency. He was a few years younger than me, ideologically promiscuous, but very loyal to the community. For the moment, his body was in the opposition, his heart lay in the treasury benches, but his soul… his soul never strayed away from us… our community. I called him upstairs. He seemed excited. “What do you think of Shambavi Cinkro?” He asked me out of the blue. “I think she is lovely. Shambhavi has an almost devi-like demureness,” I told him. “What if she contests the North Goa seat?” Ajay dropped the bombshell. I was proofreading the front-page headlines at the time. I stopped abruptly, with my mouth open. I knew now the reason behind his excitement. It was a very, very valid reason. “But would she contest?” I asked Ajay. “That’s what I came to speak to you about. Her name is in the reckoning, but we will need to build public opinion to tip the balance,” said Ajay. We worked out a plan: my newspaper would rally support for Shambavi, pressuring the ruling party to nominate her. Ajay’s role was to get the opposition to field a weak candidate, effectively securing Shambhavi’s win. “Do you think Shekhar would play ball? What if she loses?” I asked Ajay. Shekhar Cinkro, Shambhavi’s elder brother, was one of Goa’s richest industrialists and a gentleman, who was familiar with the levers of power and the hands that wielded them. “Shekhar agreed to Shambhavi throwing her hat in the ring, only after he was assured by the Congress that it would field a weak candidate against her,” Ajay told me.

A wisp of marijuana-tinged smoke, escapes the tinted window of the black Tata Astrape, parked discreetly near Solar Anjuna. Hidden in shadows beyond a bend in the road, it is almost invisible to oncoming vehicles. “Better not smoke in the car this time, boss,” says the driver, his triceps pressing against his T-shirt’s sleeves, stretching the fabric to its limit. “Just one. That’s it,” says his elder partner, Rudolf, sitting shotgun. Life is busy on Vikramaditya Dessai's payroll. Recently, the gangsters were tasked with assaulting Sandeep Arya to dissuade him from questioning their boss. That intervention was just a warning. Today, the brief is far more sinister. “Rudolf, where are our masks?” “No masks needed today. Vicki Baba wants this one dead,” says the shotgun. In the dark, Rudolf takes one last drag of his cigarette. Rudolf's bearded face is illuminated by the red glow of combusting tobacco, weed and paper. He bears a striking resemblance to Bluto, Popeye's bully: a bearded face, on a small head, atop a gorilla-like body. An incoming call buzzes on the dashboard. They’ve been waiting for it. “He should be there in ten minutes,” the caller says. The caller, Vikrant Shetty, was one of the half dozen-odd real estate agents, who fronted Vikramaditya in property dealings. "Condoms?" Rudolf asks, flicking the cigarette butt out the window before rolling it up. The driver hands him a box from the glove compartment. Rudolf retrieves three large syringes from under a jacket on the back seat. With deft hands, he fills the three condoms until they bulge into oblong balls. Knotting them shut, he hides the syringes under the jacket. The car now reeks of petrol. “No cigarettes now, Rudolf!” Silent, Rudolf's eyes track the brightening headlight beam. “Now,” he barks. The driver starts the SUV, guiding it directly into the path of Neil's approaching car. Neil swerves to avoid the SUV but collides with it, causing both vehicles to lock sideways and spin in circles along the road twice before halting, metal screeching. Neil, rattled, finds himself beside Rudolf, separated only by the two sets of doors. Neil rolls down his window to scream at the other driver, while Rudolf also lowers his window to throw the inflammable condoms. But there’s one hitch. The collision’s impact has flung the condoms onto the SUV’s floor. As Rudolf quickly gathers the squishy condoms, his aide shouts. “Throw them at the bastard. Now now…” Neil, who tries to make sense of the situation, instinctively lunges at Rudolf, grabbing hold of his shirt. Rudolf lobs two condoms into Neil’s car, before getting rid of Neil’s grip on his shirt. The condoms burst on impact, showering the car with the inflammable fuel. Rudolf punches Neil twice in the face and tosses a lit Zippo lighter into his car. Within seconds, the vehicle is engulfed in flames, trapping Neil inside. As the Tata Astrape drives off, Rudolf flings the last condom in its direction. It explodes into a ball of fire, when the hungry flames lick the latex. Rudolf pats his shirt pocket, looking for his cigarettes. It was a job well done and he wanted to light one up. But instead of a pocket, he feels his chest hair. He recalls Neil, tugging at his shirt during the brief scuffle. “Damn! That’s the second shirt pocket I have lost in less than two months!”

Both roughnecks tried to burst through the small door at the same time, a process their twin girths found difficult to navigate. After grunting and heaving for a few seconds, grinding themselves against each other and the doorframe, the man with the sword stumbled inside first. His mate followed. There was a stunned silence in the narrow confines of the bar as the hoodlums scanned the tiny room for their target. The barman had disappeared from sight. The lead masked gate-crasher identified Sandeep. He pointed his finger at the journalist and called out to him. “Sandeep, time’s up!” Sandeep was still too shocked to provide a reasonable response to the threat, which quite literally loomed over him. His gravy-laden spoon hung halfway between the plate and his partially open mouth, but the journalist’s face had now turned towards the man with the sword, who lunged at him. His blade swung down in the direction of his target’s shoulders. Sandeep raised his right hand in reflex. As a result of his action, the gravy-filled spoon in his hand, like an onager – a Roman war catapult – flung the spicy broth into the attacker’s eyes, blinding him and putting him off balance. His sword came down alright, but it grazed Sandeep’s face, instead of biting into his shoulder blades. And in doing so, it shaved off a little more than his several-day-old stubble. Already off-balance, the gangster stumbled on a low stool and crashed to the bar’s floor. The sword slipped from his grip. As Sandeep was hauled away from the bar by his drinking buddies in the midst of the chaos, he felt blood streaking down his jaw onto his shirt. Inside the bar, the fallen gangster regained composure, just as his partner was about to pursue their fleeing target. He holds him back and whispers in his ears. “Let that bastard be. We only had to warn him. Job’s done, I think,” he said, wiping the sword’s blade, now dotted with blood specks, on a tablecloth. He looked at himself in a mirror on the opposite wall. His shirt was ripped from the fall. There was a symmetrical hole where the pocket ought to have been. He saw a freshly poured drink in a glass on a table that hadn’t toppled over. The cola in it was still fizzing. He rapped the cash counter, behind which the head barman had ducked. The barman hesitantly reared his head above the edge of the tabletop. “Nothing happened here, understood?” the gangster warned him. The gangster tilted the table and the glass slid in his direction. “What’s this?” “Rum and coke,” the bartender stuttered. The gangster lifted the drink and took a sip. “Add it,” pointed in the direction of the door, from where Sandeep had scampered away. “to his tab.” “If someone here speaks about this or rats to the police, I’ll come back with a gun,” he cautioned again. The two gangsters walked out. This time, they exited the narrow doorway with ease. One stepping out after the other.

Sandeep is seated on a chair opposite Joy, who’s vigorously punching in his editorial for the late edition of the Sundar Go-aah TV website. Both men avoid looking at each other. While Joy is fixated on the computer screen before him, Sandeep stares at the chameleon in the room. The large toy has already changed colours twice since the journalist awkwardly stepped into the cabin. From a wood brown, a few minutes ago, the chameleon had turned emerald green and was now in the process of transforming into a fiery red avatar. Once done with writing, Joy takes off his glasses and tosses them on the table. Sandeep knows what’s coming. “Every time I expect you to be reasonable, you go ahead and offend someone like Vikramditya. This is it. This is really it. One more complaint and you are done. You’ll lose this job and be packed off to the caverns,” Joy reprimands him in his trademark, slightly excitable voice. “But boss, he almost confirmed that this assault…” Sandeep responds, pointing to the dull white scar on his face, “was carried out on his orders.” “Here you go again, making accusations without proof!” “What proof do you want, Joy? He almost told me so in as many words.” “Almost? Almost isn’t good enough for a journalist.” “Of course, he did not specifically say he ordered the hit, but his words and tenor were indicative enough. And he threatened me with harm once again today.” “Listen, Sandeep, this sounds like yet another half-baked allegation. Just like the one you made about the milk imported from Ethiopia being spiked with formalin.” His forehead, already pale on account of the scar, turns a dull red from his editor’s discomforting barrage. In a fit of irritation, Sandeep lashes out at his boss. “Just because you want to book yourself on the flight to Istanbul doesn’t mean you should keep covering up for Vikramaditya”. Sandeep’s outburst followed a long spell of silence in the editor’s cabin. Joy appears to take forever to pick up his spectacles from his table and tuck its temples behind his ears. With his outburst behind him, Sandeep’s face too appears to have regained its wheatish composure. But the chameleon, in the meantime, has completed its transformation to the fiery red shade. Joy smiled at him this time as he stood up. This wasn’t going to be nice, Sandeep told himself. “Like I said, this is it. End of story for now. Consider yourself on a leave of absence until I decide what’s to be done with you.” “And today’s interview…” “It’s been edited. I have kept what needs to be retained.” “Can I take a look at the cut?” “No… You can leave now. I’ll call you when I’ve made a decision. Until then, I want you to seriously think about whether you will keep the information about the Istanbul bash to yourself or faff around town about it.” For the second time that day, Sandeep walks towards a door with a knot in his stomach. But this time, he knew exactly what to do. One… he would confront Joy with proof about the Istanbul gig. But before that, he would meet ‘Claud the Clairvoyant’, the sage of the subterraneans, at the Parra cavern.

For years, medical experts were unable to crack the code of Claud the Clairvoyant’s means of subsistence. The wizened sage had not budged an inch for a couple of decades, nor was he known to have eaten even a morsel of food or drink in that period. But there was a legend doing the rounds in the subterranean world. According to the legend, the very termites that slowly feasted off his body, also nourished him symbiotically through their secretions. For the subterraneans, Claud the Clairvoyant was the Rakhondar (Guardian) of the caverns. He was a young, poorly funded permaculturist, who was corralled into the caverns during the first round of shepherding of the ‘financially unviables’ by the Democratic Corporation of Go-aah. But once inside, it was Claud who had found a way to plant the first fruit-bearing trees in the deep underground. A botanist by training, Claud had tweaked guava, figs, papaya, limes, mulberries and various other berry saplings to develop hardy plants that could grow in the absence of sunlight and little water. The harvests of fresh fruits had helped stave off an epidemic of scurvy – especially among young children – in the underworld, which had set in a few years after the relocation. The ‘miracle’ of growing the first trees in the underworld and the end of scurvy cases made Claud a holy hero among the subterraneans. The birth of a subterranean hero, however, was not something the Corporation could afford to have on its hands. A hero, who could potentially lead a rebellion, needed to be smothered at the earliest. The Corporation tried to do just that. It issued a diktat, banishing his movement. Claud was formally barred from moving out of the Parra cavern. Claud’s response to the ban on his movement was remarkably revolutionary. He publicly pledged to not move at all, relegating himself to a cave at the bottommost level of the Parra cavern. Initially, a shocked population rushed to the cave with concern and food for the Rakhondar. Claud welcomed their concern, but rejected the edible offerings. He physically shrank from the lack of nutrition. That was when the termites warmed up to him. Over a period of time, a termite mound grew around his feet, creeping slowly up to his waist, giving Claud an almost deity-like appearance. Men, women and children from the subterranean world flocked in curiosity and reverence to see the man and the miracle sustained by termites. His popularity among the subterraneans eventually forced the Corporation to lay off Claud. They let him be. Banished to the underground. The woman seated by Claud, writing on pebbles with sharp laterite shards, was Chainika Sinhalata. Chainika first visited Go-aah from Delhi as a journalist, but stayed on as a chronicler of subterranean life. She gave up the posh apartment she had purchased in the overworld and opted to live in the cave, where she wrote a detailed account of her transition, on pebbles. Over time, she mastered deciphering Claud's cryptic utterances, spoken whenever his subterranean devotees sought answers to life's mysteries. Each follower would enter the cave with humble pebble offerings and depart with Chainika’s inscriptions carefully etched upon them. Sandeep reached into his pocket and fished out a few pebbles, which he placed on the heap before Chainika. Then he turned towards Claud.

“We’ll tune the fine print once you arrive in Istanbul, but I hope there is consensus in your Board on Section 69C?” Kay Bandodkar, the boyish-looking man on the screen, asks Vikramaditya. Kay is Vikramaditya’s key middleman in real estate dealings with Emirati developers. Kay had roots in Goa, but his tentacles were spread across the Middle-East. And the Section 69C rule he is referring to, is a proposed amendment in the state’s Land Revenue Code, that would facilitate the construction of floating villas off Go-aah’s coast. Kay and Vikramaditya were classmates in school. Their relationship became symbiotic after Kay migrated to the Gulf following the completion of his management studies. There, he represented and liaised for top developers in the Emirates, assisting them in snaring projects in India. He had approached Vikramaditya with a $500 million proposal from the Abu Dhabi-based Eminaar Developers to construct 200 floating villas off the state’s coastline. The current land use norms of the Democratic Corporation Go-aah were inherited from erstwhile Goa and were frequently adjusted to accommodate new investments. Land resources in the tiny state were already scarce on account of fast-tracked real estate development. But Vikramaditya had a two-pronged strategy to open up fresh land frontiers. The first was by way of eliminating forest cover. The other front that he was tinkering with, was the concept of ‘floatillas'—floating villas off the state’s coast. Kay had facilitated dozens of real estate projects for Eminaar and Dubai’s Isfarah Group with Vikramaditya’s nod, but the floatilla project was the most ambitious yet. If Vikramaditya, as the Land Revenue Director, could push it through, it would open up, up to five nautical miles of the sea – under Go-aah’s maritime jurisdiction – for real estate exploitation. Which is why getting Go-aah’s Board of Directors to amend the 69C rule in the Land Revenue Code was critical. That, and of course, the 15 percent kickback on the $500 million, which Vikramaditya would stand to make, once he cleared the deal. “Of course. Consider that done. No harm in confiding in you, Kay. We go back a long way. Remember, Istanbul has the potential to change everything. Everything. You could soon be speaking to the King and not the prince-in-waiting-forever,” Vikramditya tells Kay over the video. “The Sheikh has a lot riding on this deal too. He has personally guaranteed to bankroll your move to Chief Directorship. The Sheikh's team is getting the Four Seasons Istanbul ready for you. Will be great to see you again. Catch you later," Kay signs off. Vikramditya walks to the large glass window at one end of his official chamber in Porvorim, overlooking the Mandovi river. For the last few days, he has been wondering whether he should get his bureaucrats to incorporate the river surface area into his 69A amendment and open it to floatilla projects too. He counts 36 offshore casinos anchored in the water. Casino operations and the pay-offs from the industry were controlled by Babuso Loundo, the Tourism Director. Opening up the river for floatillas would put him in direct conflict with Babuso Loundo. At that moment, Chief Director Pramodvardhan Rane's convoy rolls onto the broad driveway below his window. The convoy stops and the lead car’s door opens. Vikramaditya sees himself step out of the vehicle. He smiles to himself and says, “For now, my dear Mandovi, you can wait.”

Chief Director Pramodvardhan Rane flips through the pages in the docket before him. He reads them with more relish than a whodunit novel. His fingers subconsciously pull at the sacred red threads tied around his right wrist as he reviews the last few pages, placed on the table along with his daily appointment calendar. In his spacious corporate cabin, only Pramodvardhan's political advisor, Aba Dhonde, shares the room, the largest in the secretariat. Aba was Pramodvardhan’s henchman for several decades. A college dropout, Pramodvardhan started driving a mining truck when he was just 17. Aba, who was a couple of years older, was his cleaner. Before mastering boardroom politics, the duo excelled at manipulating iron ore transportation, showcasing their early expertise in strategic manoeuvres. On every ore-ferrying trip, from the mining pits to loading piers, Pramodvardhan unloaded small quantities of ore in secret hideouts along the route. Every week, Aba, aided by trusted labourers, gathered the hidden ore and sold it to iron ore-resellers. Investing the ill-gotten gains, they bought more trucks, paving their way to becoming full-fledged mining contractors. Within two decades, Pramodvardhan and his group of companies owned and worked more mines than any other traditional mining outfit in Goa, making him the wealthiest man in the state. The transformation of Goa into Go-aah and the formation of the Democratic Corporation also coincided with Pramodvardhan’s mining operations reaching unprecedented heights. His wealth and an almost unsettling sense of patience, along with Aba’s aggressive scheming and negotiation skills, put him in top contention in the race for Chief Directorship, narrowly beating his closest rival, Vikramaditya Dessai. Rane and Dessai were both powerful Marathas. Dessai wielded control over the Sattari subdistrict, while Rane’s writ ran large over adjoining Pernem. But any comparison between the two ended with their matching Maratha caste identities. Vikramaditya was born with the proverbial silver spoon in his mouth, while Pramodvardhan’s early rise was linked to how much ore he could shovel off his truck with his bare hands. Vikramaditya was tipped to be Chief Director on account of his father, Trivikram’s legacy, as Go-aah’s first Chief Director. But Rane managed to pip him to the post with his unlimited mining dollars, which put him in curry with New Delhi. Throughout his stint as Chief Director, though, Pramodvardhan kept looking over his shoulder to counter the jilted Vikramaditya’s guile. Vikramaditya had tried to oust him through at least two boardroom coups, but Rane and Aba had managed to stave off his advances by calling his manoeuvres early. The Istanbul bash was the latest in Vikramaditya’s bag of tricks. “So far, Vikramaditya has chartered three flights, one from Go-aah, others from the US and Europe,” Aba whispers to Pramodvardhan, even though there was no one else in the room. Henchmen like Aba trusted nothing. Not even an empty room. “Three miners, two casino owners, one editor, two Union Ministers and four members of our Board have processed their visas already. This is besides his friends, whom he is taking along. I think we should host a central government function at the same time and invite the Prime Minister. Vikramaditya will be forced to cancel the Istanbul plan,” Aba speaks again, this time with a slightly aggravated tone. The Chief Director appeared distracted by the papers before him.

At Solar Anjuna, ahead of his meeting with the Chief Director that evening, Neil puts on the same black suit that he wore to his parents’ funeral at Joida. He stands before a digital mirror, which is designed to identify and flag fashion faux pas like creased sleeves, button mishaps, clashing colours and other couture incongruencies. The mirror was a gift from Nihal. But Neil isn’t driven by fashion etiquette. The suit, his parent’s last gift, clad him with the much-needed cloak of confidence, ahead of one of the biggest meetings of his life. After being unable to arrive at a resolution the night before (pls read Chapter 1 - Part 17), the five friends, Malcolm and his grandson, Neil, woke up the next morning and had another round of deliberations. Crespo had no concrete suggestions to offer. Tukaram and Karvi believed the way ahead was to collect more evidence linking Vikramaditya to the murder of Neil’s parents for the time being. Malcolm, too, did not offer any suggestions. But the old man listened to them talk and argue, while continuing to read Celsa Pinto’s book ‘The Forgotten Martyrs: Goa Revolt 1787’ on the Pinto mutiny. The twins, Nihal and Conchita, pushed for a meeting with the Chief Director, where they believed Neil would be in a position to personally appeal for a thorough investigation into his parents’ mysterious death. “We can continue to search for more evidence in the meantime,” Nihal said, while looking at Karvi. He turns towards Neil. “But a meeting with the Chief Director is the only actionable course we can adopt for now.” Crespo appeared reluctant, as did Karvi and Tukaram, but who believed that the recourse was borne out of Nihal’s naivety in understanding just how brutal the administrative infrastructure was in Go-aah. But finally, they accepted Nihal’s contention. Karvi and Tukaram step out of the house for a smoke, when they see a black Tata Astrape, a large electric SUV, parked along Solar Anjuna’s compound wall. Karvi steps back into the living room and asks Malcolm, pointing in the direction of the parked car: “Are you expecting guests?” Malcolm walks to the window to check. “Those are just brokers. They have been trying to meet me ever since Nathan died. I’ve rejected their offers for the house and the land several times already,” he says. Malcolm wipes his spectacles with his shirt’s hem. “I have come to realise that real estate brokers are in fact like priests. Men of true faith, who believe they have an innate understanding of obvious human weaknesses. And like priests, they just don’t give up.” Malcolm walks up to Neil and holds his face in his palms, creased with the years. “I wish you did not have to do this yourself. But you need to face this battle on your own. Make a firm case when you meet the Chief Director, but with dignity,” he tells his grandson. As Neil steps out of the house for his meeting with Chief Director Pramodvardhan Rane, all of them stand in the balcao watching him leave. And soon after they filter back inside the house, one after another at irregular intervals, the black SUV, parked outside Solar Anjuna, revs up and starts following Neil’s car at a distance.

“And suppose, I am willing to take up the offer?” Sandeep asks Pramodvardhan with a raised eyebrow. “No no. You seem to have misread the situation you are in. I know you have no other choice,” the Chief Director replies, his unblinking gaze boring straight into the journalist’s eyes. “Plus, I could throw a bone just to sweeten this deal.” Deep within, Sandeep is relieved that Pramodvardhan’s deal comes with a fait accompli, taking away the burden of decision-making from him. “Does the bone have some meat and cartilage sticking to it?” the journalist quips, trying to lighten the mood. “Well, let me rephrase my offer. In addition to the assured position of the Chief Information Commissioner, there’s an extra bone I can throw your way, if you throw one in my direction,” Pramodvardhan responds cryptically to Sandeep’s equally cryptic question. “Let me confess. I know Vikramaditya ordered the assault on you. That ambitious prick has been difficult to handle and I am in the process of collating a dossier on him. You can share any leads and critical information you have on him and about the incident too. I’ll add it to the dossier. Of course, no one will point a finger at you,” Pramodvardhan assures Sandeep. “I can do that as soon as tomorrow. But what is it that you want from me?” “Hmm… I want you to fix a meeting between me and Ranga,” Pramodvardhan says, weighing his words. “I don’t think that’s possible. Ranga does not trust you… He knows you are out to nail him,” Sandeep says. “But he trusts you. I want to give him an opportunity to sit across the table and maybe thrash things out.” “He won’t even agree to a meeting, let alone a discussion. The Corporation had sent assassins after him. He won’t ever forget that,” says Sandeep, leaning against the chair’s backrest in resignation. At the back of his mind, Sandeep is worried. Would Pramodvardhan withdraw his offer to appoint him as the Chief Information Commissioner, if he failed to deliver this ‘bone’ to him. “Here’s how we can manage this. I have heard that you meet him occasionally, right?” “You keep track of my movements?” “Sandeep, I am the Chief Director of the Democratic Corporation of Go-aah. I would be bad at my job, if I did not know whom an enemy of the State meets with.” “Ranga and I go a long way back. I meet him sometimes for journalistic purposes, to find out what’s happening among the subterraneans.” “You did what you had to as a journalist. Now, set up this meeting with him for me. Tell Ranga I can offer him an amnesty for the day the meeting is scheduled and… today’s Friday, right, Aba?” The political advisor nods in the affirmative. “And on Monday, you can take charge as Go-aah’s Chief Information Commissioner. We even have your appointment letter ready.” Sandeep looks around the room. He knows there’s little to no scope for negotiation. Pramodvardhan senses his tentativeness. “Look, all you have to do is meet him and finalise the details for a later date. You do have a way of getting across a message to him, right?” Sandeep nods. “Great. Congratulations Sandeep. Let’s meet in your official capacity on Monday then,” Pramodvardhan stands up, indicating the conclusion of the meeting. Aba ushers out the half-jubilant, half-anxious Sandeep, before returning back to the Chief Director’s cabin.

After Ajay left, I changed the lead headline immediately, slotting Shambavi’s candidature as the exclusive lead. The next day, I met Shekhar in Panaji. “You are one of the biggest industrialists here. You are our community’s pride. The Cinckro name is synonymous with Goa. You cannot just fail… you can’t even be seen to have failed. Have you even remotely wondered what if…” I asked Shekhar hesitantly, while sipping tea on the Cinkro House terrace, before he cut me short, with a smile and a raised finger. “What if she loses, you mean?” I nodded. “Over three generations, the Cinkro family has not just accrued substantial income through our businesses and investments, we have also invested in creating debts. We have granted people and organisations odd favours and donated money, creating a large reservoir of goodwill through these debts. It’s time to dip into that reservoir now,” Shekhar told me. “But the Congress, how did you manage that?” “I read your story today,” he told me, pointing to a copy of the Gomant Jan on the teapoy. “There’s just one detail that is factually off. I did not manage it. WE managed it.” Shekhar, of course, did not have to elaborate on the ‘WE’ part. What he meant by ‘WE’ was the mining families, who formed the apex of our community. That evening, I met Ajay again and shared my conversation with Shekhar. “Shekhar had one simple condition: the opposition needed to choose a lame duck candidate and only after receiving Shekhar's approval, would Shambhavi's candidature be made public,” Ajay explained. “And have you helped them finalise one?” “Selling a lame duck is most convenient if you do it from behind a smokescreen… You will be surprised to know the identity of one of those chaps we are toying with,” Ajay said, with more than an obvious mischief in his eye. “Shirish Kundaikar.” “Why would you recommend Shirish’s name for anything at all? You have had a running feud with him for the last 30 years. As far as I know, both of you have been at each other’s throats, since you guys hit political puberty!” “That flustered you, right? That’s exactly the reaction that my open support for Shirish has generated. So as the political gossip mill grinds out theories about me, wondering whether I have turned a new leaf, whether I have buried the hatchet with Shirish and the Congress High Command starts wondering if they can really trust me yet again, that’s when we slip the lame duck candidate through,” Ajay said. “That is too Machiavellian, even by your standards,” I reminded him. “Are you a hundred percent sure it will pan out exactly this way? What if someone in the Congress spots your game plan and red-flags it?” “Of course, there is an element of chance. But then there’s the other thing. We are talking about an old party, with creaking joints, that need to be greased regularly,” Ajay said. “See, Suryakant, when a shepherd herds sheep through a forest, he is always prepared for wolves. The shepherd has a plan in place to outwit the wolves. But when the wolves do attack the flock, he has to play it by the ear.” “So, who’s the lame duck candidate then?” I asked Ajay.

Today, Sandeep chooses the shortest path to the Sundar Go-aah TV office. It took him past Ashok Bar and Restaurant, where he had been served the xacuti with a side of his cheek skin. He subconsciously touches his facial scar as he walks by the bar’s open door, through which he had managed to dodge Vikramaditya’s goons. The wound has healed more or less, but the searing gash of insecurity it left within Sandeep, would take a while more to cure. He scans long shadows behind pillars and walls ahead and looks for the ghosts of his recent past, possibly lurking behind empty bends in the narrow street maze. Caution had never been a word associated with Sandeep when young. While at college and for some time after, Sandeep friends nicknamed him Sorel, after the French philosopher Georges Sorel, known for his anarchist leanings. Sandeep had led a secret left-wing cabal that aggressively debated and published pamphlets advocating anarchism to combat the corporate governance module being mulled for Goa. Young, wiry, tall and sporting long, wavy hair, Sandeep was a left icon who fluttered hearts with his oratory. He couched his left-wing ideology by organising and promoting cultural, literary and socio-political events among subterraneans. His passionate advocacy entertained a lot, but generated negligible traction. Secretly, he was annoyed by the comparison to Sorel. He preferred Che Guevara instead. He compensated for this travesty by wearing a stylish beret to public events. But this recent assault had rattled Sandeep’s senses. The topmost thought in his pile was the ease with which he had succumbed to ideological contradictions after his early stint as a youngster actively suckling on Vanguardism’s heady vape. A Leninist thought, Vanguardism leaned on the leadership of politically aware and class-conscious working-class individuals to lead and goad revolutionary movements towards communist ideals. The contradiction to him was extremely stark now, especially his career path in journalism. For someone who claimed to imbibe anarchy as a life philosophy, Sandeep was always the favourite go-to journalist for the state’s mining magnates, most of whom shared his elite caste grouping. His ability for glib talk saw him metamorphose every now and then from an oral proponent of anarchism to nonchalantly carrying out the bidding of the Overworld’s media owners through the sheer verbosity of his writing. Iron ore and manganese mining was a sunset sector in Goa. The state had gradually turned to tourism to girdle the loins of its economy. Most of the traditional mining majors in the state were already in the midst of transitioning to tourism-oriented businesses and continued to hold their grip on the media sector, to groom popular opinion. It was their media sector that had actively rallied for the creation of the Democratic Corporation of Go-aah. It was a far-sighted move, which eventually saw many of the state’s top business owners jettison their fortunes later, as directors of the Board of the corporate governance entity. It also gave them unbridled privilege, as Overlords, to take over small businesses via duress sales, after shunting their promoters to subterranean habitats. The healing, dull white lines of the scar on his face made Sandeep question his almost schizophrenic ability to wear both the hats, that of an anarchist and an apologist, almost at will. And speaking of questions, as he walked into the offices of Sundar Go-aah TV, he knew his editor, Joy Dasgupto, would have more questions for him.

When exceptional craft couples with diligence, the pairing can potentially deliver a cure for cancer. But when the same exceptional craft flirts with cunning, they often sire tumours like Joy Dasgupto. Seated in his minimalist office, the editor’s eyes were locked on to a stunning image of the Cathedral Cove in New Zealand’s Coromandel Harbour on his table. He had taken the photograph when he visited the iconic natural heritage site last year. Joy travelled to New Zealand every year to sell or rent the several condominiums he purchased in Coromandel during his nearly two decade-long stint in Go-aah. Last year, soon after brokering a peace deal between two warring directors in the Democratic Corporation of Go-aah’s Board, Joy bought two more beach-facing condos in the harbour with the spoils of brokerage. That’s when the charm of the cove snared him. The only other object of note in the office was a large, colourful chameleon. It was an advanced polymer toy, about two feet tall, that could twist itself back to its original shape, even after one wrestled with it. It could also change colours at intervals. No one had ever asked him about the peculiar choice for an office prop. Perhaps, people who knew him, did not need to. In between his longer interludes as editor of various media platforms, Joy auditioned and played several roles against the backdrop of the Democratic Corporation of Go-aah on the stage curated by the Overlords. When he did not play editor, Joy played media strategist for the Democratic Corporation of Goa, communication strategist for mining and casino companies, spin doctor for councillors, corporators and even a jolly culinary critic for restaurateurs. Today, he is seething. A short while ago, he had just gotten off the phone with Vikramaditya. The Director had first unleashed a string of abuses at Joy on account of his journalist’s breach of boundaries. After directing Joy to snip the incriminating questions out of the interview, Vikramaditya appeared to relax a bit. “Joy, it’s up to you,” the Director said. “You know you can still get onto that charter flight to Istanbul with us. You do want to fly with us, right?” Istanbul has been the buzzword in Go-aah’s corridors of power for a few weeks now. Vikramaditya had this knack for hosting elaborate decadent parties for his close friends, top business owners and key facilitators, every time he cranked up his personal wealth index by Rs. 100 crore. The parties were often held every few months, depending on when Vikramaditya struck gold. The Istanbul bash promised to be a really big one, because Vikramaditya personal wealth had touched a milestone of Rs. 50,000 crore. His closest clique of friends, anyone who really, really mattered in the Corporation and owners of businesses who dictated its policy had already confirmed attendance. Joy, who had his uses for Vikramaditya, was desperate to party with Go-aah’s social aristocracy on the banks of the Bosporus. “I do. I do. Trust me, I have edited those parts out of the interview. I am meeting Sandeep now. Will convey your displeasure,” Joy told the Director. “I’ve already done that. Why do you need him anyway? The man is a fossil.” “I frankly don’t know why he crosses the line occasionally with you. But as a media man, he squeals the right notes if you push his ideological and caste buttons. Viewers find him entertaining.”

“Welcome, Chief Information Commissioner Sandeep Arya,” a smiling Pramodvardhan greets a startled Sandeep, who is ushered into the cabin by Aba. Sandeep looks around him, wondering whether the Chief Director is addressing someone else behind him. But there is no one else in the room, other than him, the Chief Director and his political advisor. “Chief Information Commissioner... now that has a nice ring to it, no?” Pramodvardhan says, as he signals the journalist to take a chair, which Aba courteously pulls back for Sandeep. Sandeep is pleasantly taken aback by Pramodvardhan’s effusiveness, as he is by Aba’s courtesy. He isn’t used to either. After exchanging initial courtesies, the trio settles down into a conversation. “I heard that you were assaulted by some goons,” Pramodvardhan inquires. Sandeep, who had come prepared to rant against Vikramaditya, jumps at the opportunity. He narrates his series of laments, right from the attack by Rudolf and his aide at Ashok Restaurant and Bar and the threat by Vikramaditya after the doomed interview. “I found this receipt, which fell from the attacker’s pocket, which proves it was Rudolf, who is your Director’s henchman,” says Sandeep, digging into his pockets, only to realise that he accidentally forgot the piece of paper at Rudolf’s villa. “I think I lost it somewhere,” he tells Pramodvardhan, while emptying the contents of his shirt pocket on the table, looking for the scrap of paper. “Let it be. I believe you,” the Chief Director reassures him. “Anyway, the reason why I asked for this meeting is to see if we can work together, now that you’ve lost your job.” “Is this about the Information Commission gig, which you hinted at?” “Yes, the position has been vacant for a few months. We wanted someone credible at the helm. Would you be up to it?” Sandeep pauses. He takes a few seconds to gather the contents of his shirt pocket, which he had emptied on the table, as he considers Pramodvardhan’s offer. Subconsciously, his sense of duality rises to the surface. (Read Chapter 2 - Part 4) His belief in vanguardism versus the ease with which he offered his services to industrial barons, his fiery speeches as an intellectual who founded Thinkers Rationalists Anonymous for Progressivism (TRAP) versus the pride with which he held onto his caste lineage… At that very moment, Ranga Parab’s recent biting criticism of his series of ideological compromises stings at his amygdala, the part of the temporal lobe of the brain that is responsible for emotional intelligence. “Are you still thinking about it, Sandeep?” Pramodvardhan says, tapping the table to catch Sandeep’s attention? “What is there to think about? Without a high-paying job, you will be shoved back into the subterranean cavern, within the year. Do you want that kind of life? Here I am, offering you an easy way out.” Sandeep knows that the bargain is a good one. A top ranked position in the Corporation came with a lifelong licence to live in the Overworld, along with other perks like housing, a corporate pension, etc. It’s not that he had never compromised on his ideals, just that this was the biggest one yet. He looks at Pramodvardhan and says…

The first indication of the presence of a subterranean habitat in Go-aah is its odour. It is the smell of thousands of people living underground, in poorly ventilated close confines and the reek of slow-moving streams of warm sewage flowing through in-built canals, combined with the amalgamated stale stench of years of human sweat, that cakes the dimly lit underground walls and passages. Some of the subterranean habitats, like those in the mining areas, are housed in hollowed-out cavities of spent mining pits. Others, like the Parra cavern, have been dug deep and wide into the earth. Some of them are several hundred metres deep below the surface, spread over a few kilometres. This particular cavern accommodates subterraneans from Mapusa and nearby villages. Sandeep is frisked by the Bratva guards after he steps out of the metro and makes his way to the cavern’s entrance. He crushes a small ball of perfumed gel and smears it near his nostrils to beat the foul odour. It’s about nine in the morning. Hundreds of hairless and weary subterraneans trudge to the metro station to board their respective Rust Red rakes to work. Sandeep is one of the few people walking into the cavern, but he is the only one sporting hair. At the barricaded gate, he places his press card in a scanner. The gate opens. Media credentials could still get you access to the subterranean caverns. He steps into a gigantic elevator, one from a network of large, crudely constructed metal platforms that glide up and down the cavern’s length, ferrying inhabitants to their respective levels. Sandeep steps off the elevator at the least-inhabited, bottom-most level. He is the only one to alight there. He walks into a dark tunnel that snakes its way deeper into the underground’s deepest bowels. After walking through the narrow tunnel for a couple of minutes, Sandeep is relieved when he sees a light flicker at a distance. The tunnel opens into a small cave, with a large termite mound at its centre. And in the midst of the crusty mound, is a grizzled old man. The termite mound has grown around him up to his waist. The white ants have burrowed narrow pathways across his chest, face and arms, lining these channels with soft, dark brown droppings. The milky-white insects crawl along the complex arterial network they have built across the expanse of his body. The termites have also inched their way into his mass of matted hair. It’s obvious that Claud the Clairvoyant hasn’t moved for years now. Seated beside him on the cave’s rocky floor, a few feet away, is a short, lean woman, wearing a black smock. She is surrounded by a heap of river pebbles. She looks up at Sandeep, who stands in the doorway and then goes back to writing her scrawl on a smooth pebble with a laterite rock. Sandeep has met Claud the Clairvoyant on several occasions earlier. But the journalist was meeting him after many years this time. The last time he met Claud, the termite mound had barely crept up to his thighs. Claud looks at Sandeep, the former’s electric eyes scanning the man before him. With his dark skin, crisscrossed by termite highways and his matted hair, Claud had the combined appearance of Bob Marley and Shiva, with a little bit of Nilu Phule thrown in.

Sandeep's flickering torch guides him through the dense jungle to Ladkyacho Vozar. He likens himself to his idol, Che Guevara, moving with a jaguar’s grace through Bolivian jungles with his Ejército de Liberación Nacional de Bolivia troops. Sandeep had always wanted to sign up for the ‘Route du Ché’ trek, which is now marketed in Bolivia as a heritage tour. Several hundred yards behind Sandeep, the two roughnecks, unaccustomed to forests, make rough work of the trek. They had anticipated a torturous night ahead after spotting Sandeep’s parked car at the jungle’s edge. “We should have at least packed a damned torch!” curses Rudolf, stumbling over a thick branch. A couple of steps behind him, his aide is entangled in an overgrown creeper. “Fuck… fuck this jungle,” he grumbles. The cave behind the waterfall is dark, damp and empty. Sandeep is early. Ranga isn’t there yet. Sandeep feels a familiar twitch on his left foot. He takes his shoe off. As he plucks out the fat leech, he yelps in pain. “Boss, there’s a cave up there!” the aide tells Rudolf. They hear a yelp from inside the cave. “Let’s go, let’s go,” Rudolf calls out to his man, rushing ahead. Sandeep hears footsteps outside the cave. He is relieved, believing Ranga has arrived. Suddenly, he hears a loud, booming voice saying, “Let’s go, let’s go.” Sandeep knows he is in trouble, as he identifies Rudolf’s voice. He panics. He switches off his flashlight and peeks outside. The two men are closing in on the cave’s mouth. He knows his escape route lies deeper in the cave; the same secret path that Ranga accessed the hideout with. Sandeep hoped to find it or to at least bump into the renegade leader’s men. He runs deeper into the cave, his flashlight still switched off to avoid detection. After two dozen or so paces into the cave’s damp interior, his eyes land on a patch of mycena, a bioluminescent fungi on the cave’s right wall. Distracted by the strange sight, he steps straight into a hollow on the cave’s floor. He plummets head-first, freefalling 20 metres, before crashing into a dry, rocky river bed, which possibly once fed the waterfall. His torch gets accidentally flicked on, landing on its base, illuminating the rocky chute directly above. In the instant before he dies, Sandeep vaguely hears a loud thud, just before a voice says ‘sorpotel’. Then his eyes dim forever. Above, Rudolf and his man, who are chasing Sandeep, too, are stunned by the strange, glowing fungi to notice the hollow. Rudolf steps into it first. Losing his balance, he tumbles, pulling his aide down the lit-up chute, glowing red on account of the laterite rocks. Like Sandeep, Rudolf too dies instantly on impact, beside the fallen journalist. The aide’s head smashes onto the hollow’s stony rim, cracking his skull, splattering blood over his face. Entangled in roots, he hangs head down, suspended in the hollow. His vision fades with blood seeping into his eyes. Below, the torchlight continues to bathe the hollow in a reddish glow as the aide mutters in death’s last delirium. “There’s no end to falling through this sorpotel… boss. I told you.” His last words fall on the deaf ears of his dead boss.

“What’s the update on Operation Komodo?” Pramodvardhan Rane asks his political advisor Aba after visitors exit his cabin. “Vicki Baba did exactly what we thought he would. His men attacked Neil’s car and set him on fire…” “And?” “The boy’s in hospital, half-dead. Doctors claim he may still survive with some luck.” “Has Neil’s statement been recorded?” “He’s not in a position to speak right now.” “Hmm…” Pramodvardhan is confident that the first phase of Operation Komodo has gone according to plan. What was needed now was to keep pushing obstacles in Vikramaditya’s way, to ensure he stumbles and gives up on his planned coup. “He used Rudolf’s crew to carry out the attack,” Aba informs. “Didn’t Vikramaditya use the same men to attack Sandeep sometime back?” Aba nods. “What’s Sandeep up to these days?” “I heard he clashed with Vicki Baba again recently. Apparently he’s been fired or is about to be fired.” “Let’s meet him soon.” “Why boss… He’s useless. Without a job now, he must be spewing his left wing crap somewhere all over again.” “Anyone can be used, Aba. It's all about using the right person for the right task. Despite his Che Guevara-like posturing, deep down, he's always been the establishment’s man. Plus, he holds a grudge against Vikramaditya. Show him the right carrot and he will run in the right direction.” Aba shrugs. “Now that he has lost his job, I think he will somehow seek out Ranga Parab. They are old friends, right, Aba? We can use him to either bust Ranga’s Bhuierantle Munis or we can tap into his rage against Vikramaditya.” Aba, Pramodvardhan's political advisor, excels in intelligence gathering and doing the Chief Director’s bidding, but lacks in strategic planning. He wonders about Pramodvardhan's plan to lure Sandeep. “Aba… tell me something. Isn’t the Chief Information Commissioner’s position vacant in our Social Communication Department?” Aba smiles, as realisation dawns. Sandeep removes the final leech from his right foot and re-straps his boots, surveying the damp cave walls. Nestled behind the cascading waters of Ladkyacho Vozar, it's a natural hollow. The waterfall, located in Surla village, deep in the Western Ghats, still flows, thanks to the jungle, which has somehow survived the Democratic Corporation's ‘beautification’ onslaught. Camouflaged by the waterfall, the cave served as a portal to the mysterious universe of the Bhuierantle Munis and their leader, Ranga Parab. Sandeep had rendezvoused with Ranga here occasionally. As a student, Ranga had found inspiration in Sandeep's fiery speeches on behalf of the Thinkers Rationalists Anonymous for Progressivism (TRAP), the latter’s leftist cabal, rallying against the Democratic Corporation. Even after going underground, Ranga sought Sandeep's counsel until a disillusioning incident shattered his faith in his former idol. Years ago, Ranga’s Bhuierantle Munis planned to detonate the loud and oversized hoardings along the Betim bank of the Mandovi river. The hoardings housed holographic advertisements soliciting buyers for new villa enclaves in Salvador do Mundo. The enclave's promoter, a mining major, also owned an online newspaper where Sandeep worked as a journalist. ‘Devoted’ to his employers, Sandeep informed them of Ranga's secret plan, leading to heightened security at the site on the day of the attack. Ranga was forced to call the plan off. Suddenly, Sandeep hears some pebbles clatter from within the deep, dark cave hollow, followed by the chaotic echo of multiple footsteps.

“The car’s open window probably saved Neil’s life. There was no suffocation. But with 70 percent second degree burns, we have to ensure he does not catch an infection,” an elderly doctor tells Crespo, who is the first to rush to the hospital. The four other friends were already en route. Neil’s grandfather, Malcolm, had not been informed of the travesty so far. “No, no… You can’t go in just yet. The patient is still stabilising,” the doctor informs a police officer, who had suddenly appeared on the floor and tried to open the door leading to the hospital’s trauma ward. The policeman is panting and sweating profusely. Dark patches of sweat puddle his khaki shirt. His mood is as foul as his body odour. Seated on a bench outside the ward, Crespo overhears his conversation with the doctor. The policeman calls his superior. “I checked the mortuary first, sir, but the person of interest is still alive. He is admitted to the trauma ward…” the cop updates him. “Yes, Sir, he is alive… One second… doctor,” the policeman tugs at the departing doctor’s sleeve. “My boss wants to know if the patient… er… Neil Rodrigues is likely to survive at all.” “What kind of a question is this…? If no infection sets in, he may make it,” says the doctor, jerking his hand in irritation to free his sleeve from the cop’s grip. Crespo’s eyes follow the policeman, as the latter informs his boss about the latest update on Neil, before cutting the call. “Hello Sir, I am Neil’s friend. Are you here to investigate what happened to him?” Crespo asks the officer. “Are you family?” “No, but we are very good friends.” “Please stay out of police business.” “Sure… sure… But was it an accident or was he attacked?” “I am warning you formally. You are obstructing an official of the Corporation from rightfully discharging his duties,” the cop warns Crespo. “His parents also died in a car accident recently. I am asking out of concern,” Crespo responds. The cop catches Crespo by his collar and is about to rough him up, when the four friends, who have arrived at the hospital, intervene and separate the two men. Outside, on the hospital lawns, after informing them about Neil’s condition, Crespo explains the reason behind the scuffle. “The officer’s only concern appeared to be if Neil was dead. Even his boss wanted to know the same detail,” Crespo tells them, as Tanaji offers him a cup of coffee. “Looks like an investigation is the least they have on their minds.” “Did you see him yet,” one of the twins asks Crespo. “They won’t let anyone in just yet. I saw him through a window. He’s in bad shape.” Karvi steps in. “Just a couple of things. First, at least one of us has to be present at the ward at all times. We need to see the boy through this,” she says, before turning towards Nihal and Conchita, who had insisted on Neil meeting Pramodvardhan to complain against Vikramaditya. “Please do not interpret this as a ‘we told you so’ moment, but what happened to Neil just cannot be a coincidence. More harm might come his way. I’ll work out a shift schedule for us to keep watch over him.” Deeply shocked, Conchita squeezes Nihal’s hand. They feel partially responsible for Neil’s plight. “And what’s the other thing?” Tanaji asks Karvi. “It can’t be stalled forever. Malcolm needs to be informed about this, sooner the better.”

“Aba…” Pramodvardhan is about to say something to his political advisor, when the latter cuts in. “I know,” Aba says with a knowing smile. “I will direct the police chief to keep a Sanitisation Squad (SS) on alert for the weekend. When Sandeep tips us off about Ranga’s arrival, we swoop down and nab him and round up his men, if he comes with any.” “Excellent. But no nabbing-shabbing. Make sure the SS puts a bullet in him this time. He should not live to see the next sunrise,” Pramodvardhan corrects Aba. “Are you sure?” “Every choice has an attached cost. The price of Sandeep’s appointment as Chief Information Commissioner is the cost of the bullet that kills Ranga,” Pramodvardhan reasons. Aba nods. “Now go, get it done, Aba.” Sandeep walks out of Pramodvardhan’s office with an unusual edge to his gait. His footsteps are buoyed by his near-confirmed appointment as the Chief Information Commissioner. But they are also weighed down by the onerous responsibility thrust upon him by the Chief Director. The leader of the Bhuierantle Munis had already snubbed Sandeep for his recurring ideological compromises. Ranga, now, barely trusted his credentials. He would flip his lid, if Sandeep directly lobbied for a rendezvous between him and Pramodvardhan, with amnesty or without. But Ranga did owe Sandeep one meeting. The last time they met in the cave behind the Ladkyacho Vozar, Ranga had promised to meet him again to share information about the identity and whereabouts of Sandeep’s attackers. Sandeep had resolved that mystery on his own, but there was no way Ranga would know that. The plan he had now formed in his mind, was to arrange a meeting with Ranga to ‘help’ him zero in on his attackers and then slip Pramodvardhan’s proposal to him. “I’ll play it by the ear after that,” Sandeep told himself. It is dark by the time, Sandeep parks his car near the Bishop’s House at Altinho. As he walks in the direction of the Way of Cross, a sacred path marked with white-painted crosses, commemorating the crucifixion of Jesus Christ, two pairs of watchful eyes follow his movement from within the confines of their car. Rudolf and his aide had managed to locate his car, which the latter had tagged with a GPS tracker. His aide is just about to step out of the car to confront and accost Sandeep when Rudolf stops him. “No need to be hasty. Let’s see what he is up to first,” the gangster chastises his man Friday. Sandeep is familiar with the Way of the Cross routine. He walks straight to the fourth cross and scans the vicinity cautiously for any onlookers. Then he walks to the cross’ rear, scoops out some leaves and twigs that have accumulated, before he finds what he’s looking for. A message is hidden under a small, nondescript stone at the cross’ base. This is how he and Ranga communicated over the years and choreographed meetings. This time there was a message on a scrap of soap wrapper. ‘R will meet S. Friday. Come an hour before midnight. Same place.’ The message was from one of Ranga’s men. “Fuck,” he says aloud before rushing back to his car and speeding off. Seconds later, the other car follows.

Pramodvardhan hands his political advisor, Aba Dhonde, a printout of his appointment schedule. “Something that catches your eye?” Aba scans the sheet and ticks names with his forefinger before stopping at the reference to Neil Rodrigues. “Isn’t this Neil his teacher's grandson? His parents died recently. Vikramaditya has been eying their Anjuna property forever”. “Now… read this,” Pramodvardhan hands the sheaf of papers to his aide. Aba starts reading them, his fingers tracing his bald head. He excitedly rises by the last page, nearly toppling his chair. “This is it. (flings the sheaf on to the table) Let’s nail him with this (points at the papers). If we use this card right, Vikramaditya will struggle to repair his reputation in Delhi,” Aba remarks. Pramodvardhan looks smug, but does not respond to Aba’s excitement. He calmly sips on a cup of tea as he pushes the saucer away and stretches his back. “Have you heard of the komodo dragon, Aba?” “What? I don’t like Chinese food. You know that!” says Aba. Despite his wealth and position, he had still, in many ways, retained his bumbling rustic streak. Pramodvardhan, who studied zoology in college before the mining truck became his world, continued. “They are like our monitor lizards, which are extinct now. Komodo dragons are larger and found in Indonesia.” “Yes… The ones with the large tail,” Aba recalls the fleeting sight of a monitor lizard, scurrying away when he was developing a few villas on the banks of the Valvanti river several years ago. “You know how these dragons hunt bigger prey?” Aba obviously doesn’t, and his blank stare conveys it. Pramodvardhan carries on. “Their biggest weapon is patience. They cannot outrun or out-muscle bigger, faster prey. So they wait… wait… and wait still, until the prey comes closer. And then they lunge and bite it. They do not go in for the kill immediately, because they know they do not have the goods to do it.” Pramodvardhan sips on his tea again. “And then the wait begins. Their serrated teeth have bits of rotting pieces of meat stuck in them, which make their bite toxic. Their toxin slowly courses through the victims’ blood. In the meantime, the dragon, sometimes with his other mates, follows his prey for hours – sometimes a couple of days in case of a full grown buffalo – until the poisoned prey falls on its own. Only then does the dragon finally feast.” “I don’t quite follow you,” Aba says, scratching his pate. “All I am saying is, Aba, let us be patient. Better still, let us create our own komodo dragon to bite this buffalo. And then let us wait and follow him, until he falls. We will feast then,” says Pramodvardhan, pointing at Neil’s name on the appointment schedule. He then picks up the other sheaf from his desk, the one he and Aba had been reading with relish. It is a detailed complaint filed by Neil accusing Vikramaditya of orchestrating his parents’ murder and pressuring them to sell their house, the last house standing in Anjuna. “Now, you know what to do, Aba. The dragon is here. Time to lure the buffalo towards him.” Aba smiles as he steps out of his boss’ cabin. “Let’s give this plan a name. What do you think of ‘Operation Komodo’?”

“Come in, Neil, take a seat,” Pramodvardhan Rane points to a chair across the table. “Hello, Sir. Did you get a chance to read the petition I sent earlier?” he says, after taking one last deep breath to compose himself. Pramodvardhan picks up the sheaf of documents, which he had read with interest earlier. “I read it… down to every word.” “My parents were being constantly pressured by your Director, Vikramaditya Dessai, to sell their ancestral house in Anjuna. We have reason to believe that Vikramaditya got them killed.” “Let me assure you, Neil. I personally followed up on the case. The post-mortem suggests that your parents tested positive for alcohol consumption. Maybe…” “No. They were both teetotallers.” “Hmmm. So, what do you want exactly?” “We want their deaths re-investigated.” “And by we, you mean?” “Me and my grandfather. We are their only two living kin.” “Let me discuss this with the relevant officials and get back to you?” “My parents are dead, sir. I am worried for my grandfather. Could you please take a decision soon?” “Son, there are processes that need to be followed. But you do not have to be scared. You live in the Overworld. When was the last time a major crime was reported in the Overworld? It is one of the most secure places in the country. No wonder tourists just keep coming.” Neil is irritated by Pramodvardhan referring to him as 'son'. He looks at the bunch of papers on the Chief Director’s desk. For him, the papers represent an insensitive bureaucratic epitaph certifying a flawed version of his parents’ deaths. Neil is young and naive to some extent, but even he knows that Pramodvardhan’s posturing was merely rhetorical. With no opposition and a compliant media, reality in the Democratic Corporation of Goa was shaped by information allowed to percolate into the public domain and was not based on actual facts and occurrences. As Neil attempts to formulate an appropriate response for the Chief Director, Pramodvardhan finds himself pondering what Aba, who had exited the cabin just moments before Neil's arrival, might be scheming. Over the years, Aba and Pramodvardhan had perfected the art of speaking in code, allowing them to convey messages to each other discreetly, unbeknownst to those around them. Their cryptic communication served as a clandestine means of conveying information, ensuring their conversations remained private and secure. For Operation Komodo to really kick-off effectively, Vikramaditya needed to see Neil in Pramodvardhan’s cabin pushing for a reinvestigation into his parents’ deaths. Vikramaditya’s rage would take care of the rest, as Pramodvardhan had anticipated. Just then, the main door opens. Aba ushers in Vikramaditya, who strides in confidently. Aba winks at Pramodvardhan as he shuts the door. Neil feels a faint tremor in his right hand as the Land Revenue Director grips it firmly, after formally greeting Pramodvardhan. “Neil, how have you been? What are you doing here?” Vikramaditya does not let go of Neil’s hand. Even before Neil can speak, Pramodvardhan chips in. “It’s about his parents’ deaths. He wants a reinvestigation into the incident,” Pramodvardhan says. Vikramaditya’s grip on Neil’s hand tightens. “Oh ok. I am sure the Chief Director will take the right decision,” Vikramaditya tells Neil without looking at him. And then he turns towards the youngster with cold, steely eyes. “There is nothing you have to worry about. Bhivpachi garaz na (No need to feel scared)”.

The sun finally makes an appearance after three days of sustained rain. Its crisp rays bounce off the dust-free, moisturised leaves of the tamarind and cashew trees in Solar Anjuna’s compound, amplifying their vigour. Stewing in the heat, the moist, dark red soil shrugs off the humidity, blowing out invisible plumes of earthy vapour. Much like a chainsmoker puffing away while reading a book under the warmth of a naked filament bulb in a dark room. Malcolm had chosen to spend more time at the hospital, tending to his grandson, who continued to swing perilously between life and death. After his intimate conversation with Conchita, Nihal had packed his bags for Europe, unwilling to participate in the conspiracy to kill Vikramaditya. Something thuds in the empty courtyard, followed by the sound of another heavy object slamming into the earth, followed by a third and then a fourth thud. There's a brief silence, lasting around a minute, before a gentle, humming noise fills the air. Inside the house, Crespo has joined his friends, after spending three days at a stretch at the hospital, before Malcolm substituted him that morning. He sits on the window ledge, toggling a palm-sized receiver. The three others, Karvi, Tanaji and Conchita, as one, stare at the window, as the drone’s buzz steadily rises. The flying machine finally descends and hovers near the window, like a large mechanical dog, waiting for Crespo to scratch its chin. Attached to its legs are four fresh tender coconuts. “Now, I know what you really meant when you said we’d have freshly plucked tender coconuts before breakfast,” Tanaji tells Crespo. Four pointed metal appendages on the drone serve as, both its legs, as well as tools to harvest coconuts. Crespo’s homemade drone had just plucked four coconuts from a tree in the Solar Anjuna yard. Once the nuts fell to the ground, the drone descended to the ground and its sharp legs poked the green husk, fixing the nuts to the blade, before flying with them back to the man with the controls. The drone discharges each coconut into Crespo’s waiting hands, as he passes them to his friends, one after the other. “Crespo, tell me something. So, this drone thing went up there, plucked the nuts, flung them to the ground, then picked them up and handed them back to you. All good… but why do we still have to struggle to puncture them to extract water? Why can’t your machine help us with that yet!” Tanaji taunted Crespo, as he struggled in vain to puncture the nut, by trying to drive a kitchen knife through its tough green husk. “This drone is still a work in progress,” Crespo responds. “How much of a payload do you think your drones can carry?” asks Karvi, as she easily hammers the pointed end of a knife into the husked nut with the help of a flat side of a koita (chopper). “I can tweak it to say around 50 kgs,” Crespo says, after some brisk mental math. “Perfect. Why don’t you work on that? How long would it take?” “A few weeks, give or take. Do you need any other features?” “A harness; make sure you can fit in a flexible harness.”

A warm, bitter coffee aroma wafts around the room where the four friends are seated. A cloud of nervous energy hovers over them after Karvi’s clear articulation of Malcolm’s plea to embark on a course of vigilante justice. Malcolm hopes the black coffee he just brewed on his handy electric stove would help to puncture the tension. But the five cups of coffee on the table have been untouched for minutes. Tanaji tries to get the conversation going with a joke. “Go for it, guys. It’s just black coffee, not murder.” Nihal, who was the first to question Malcolm and Karvi’s suggestion to murder Vikramaditya Dessai, snaps. “You think this murder business is funny, then? Can you even begin to comprehend the implications, if we are caught? And how the hell do you kill anyone?” Karvi offers Malcolm a cup and takes one for herself. “I think it’s just a suggestion on the table. No one’s talked about committing to it just yet, right, Malcolm?” Malcolm stares at the black coffee in his cup. Life had been several shades darker for him in recent months. He takes a sip. “Vengeance is my need. I am not merely wishing for it. I want it.” He turns towards Nihal and Conchita. “Feel free to not be a part of it. I would hold no grudges.” Malcolm looks at Tanaji and Karvi. “Even if none of you choose to help, I’ll do it alone. I would be happy to die with guns blazing, then totter to my grave with a walking stick, knowing I could have done something, but I didn’t. Karvi and Tanaji exchange glances. The latter steps up. “Your walk to the grave will have to wait, Malcolm. I am an actor, as long as Karvi writes this death script, count me in.” There is a sense of relief in Karvi’s eyes. “I think we can count Crespo in too. He is too attached to the boy.” The twins feel isolated now. Nihal, especially, who has not been able to come to grips with the developments over the last hour, is sweating. “Guys, give us a few minutes,” she excuses herself, tapping her brother to follow her out of the room. The downpour continues to sweep across the compound, where Nihal and Conchita sit in silence. The twins stare blankly into the night. Occasionally, a powerful gust sprays misty droplets across their faces and clothes. “Damn this rain,” says Nihal, as he unties his man bun, letting his moist hair down. “What they are talking about is so primitive? Killing someone out of vengeance? Who does that anymore?” Conchita does not react. She wants Nihal to vent himself. “You know, I love these guys. Come on, you and I were closest to Nathan. But still. When I decided to retire, I didn’t know I would be stepping right into the Middle Ages. I wanted to spend the last of my…” Conchita gets up and uses a tissue to wipe her face dry and perhaps hold back a tear or two. “I suggest you head back to Europe for some time soon. Would you be alright, by yourself?” “I won’t go. And I can’t let you be a part of this madness,” says Nihal as he rises, his hands gripped firmly on Conchita’s shoulders. “I think Malcolm’s right. It is not madness that he seeks, it’s sanity,” she says as she opens the door and walks in alone.

Bowing his head, Sandeep swiftly shares the story of his assault and his inability to deal with the ominous consequences of his run-ins with Vikramaditya and Joy. “No, not like that. With every detail… Tell your story like you are living it now,” Claud interrupts. Sandeep now retells the story, frame-by-frame, as Claud listens to him with closed eyes. The journalist relives his recent traumas, finding therapeutic release. Claud interrupts him again, but this time with open eyes. “The seeds of a tree fall at its roots... The seed of your answer… also lies in the place where your blood has spilled,” he mumbles. As the sage speaks, the termites on his upper torso seem to move faster. Their white, pellet-like bodies zip along their exclusive highways, running through Claud’s flesh. At that point, Claud turns to look at Chainika. On cue, she picks up one of the pebbles that Sandeep had placed on the heap before her. She dips a sharp laterite shard in a bowl of water and starts scribbling on the stone with its pointed end. Once done, she brings the pebble close to her mouth and blows on it, to dry the moisture from her chalky scribble and tosses the stone towards the journalist, who catches it. “The answer lies in the very place where HE fell,” the handwritten inscription on the pebble reads. He pockets the stone and acknowledges Chainika with a nod. Claud’s prophecies and disclosures, invariably layered in mystique, had worked out well for him before. The sage had tipped him off about carcinogenic milk being imported from Ethiopia for consumption in the subterranean areas. “The milk… from the breast of Africa… will curdle our lives,” Claud had warned Sandeep. Interpreting that message, Chainika had scribbled just one word on the pebble: ‘Ethiopia’. Later, Sandeep spent two months uncovering Vikramaditya's conspiracy to import the formalin-laced milk consignment. “And now, where is my reward?” Claud mutters, as Sandeep wonders about his latest seed and blood analogy. Isolated in his cave, Claud relied on devotees for worldly updates. In exchange for his revelations, as a reward, he sought information about the Overworld, a key ingredient for his prophecies. Sandeep knew exactly the kind of information that the clairvoyant was keen on. “Vikramaditya plans to kill Go-aah’s last tiger soon. I thought you would want to hear about this.” Sandeep’s words appeared to agitate the termites on the sage’s skin. From his termite mound, Claud had tried to rally the subterraneans against the indiscriminate killing of Go-aah’s tigers. “The jungle lives off the tiger,” he would tell everyone, including young children. The tiger, he maintained, was nature’s prowling enforcer of balance. Ranga Parab’s Bhuierantle Munis too took his teaching to heart. While Vikramaditya’s tiger-hunting exploits did cause uproar among the subterraneans, the anger still hadn’t spilled over to the surface. Claud processed the information and opened his eyes again. “The sea will bring him back… But the tigress won’t let him return.” Chainika blows over another pebble and hands it over to Sandeep. The text on the pebble reads, “Some go to Istanbul to see paradise before death.” “Wait. I don’t quite understand… He’s going to die? At whose hands? Ranga Parab?” a perplexed Sandeep asks Claud, who looks at Chainika and grunts a response. Chainika hands the journalist another pebble, which simply says “No. Charles Bronson”!

Inmate 42145 (pls revisit Chapter 1 - Part 1 for more on Inmate 42145’s story thread) rises slowly from tending the vegetable patch. He has a mud-lined sickle in one hand and a bunch of freshly plucked weeds in another. He had heard familiar footsteps behind him. The prisoner turns to see a stocky man in his 60s in a warden’s uniform and a wispy moustache, standing tentatively at a respectful distance. The warden scans the yard to see if they are the only ones in the small open area behind the prison officers’ quarters. Satisfied that he and the inmate are alone in the vicinity, he snaps his heels in deference to the prisoner before him. “Kudtarkar, I have some fresh beans, tomatoes and bitter gourds for your officers’ mess,” inmate 42145 tells the official. “Do not embarrass me, sir. I would rather have you do nothing. But I am sorry; I had to turn down your request for a hammock because of prison regulations,” the warden, Prashant Kudtarkar, nervously tells him, his fingers nervously picking at the thick seams of his trousers. Kudtarkar was a former cop who had joined the privatised prison facility as a warden after retirement. The man before him was younger. An alarm blares loudly in the background. And the metal bracelet around inmate 42125’s left ankle lights up and begins to vibrate. The alert suggests outdoor time is over. The inmate washes the muddy sickle first, then his hands and forearms. “Would you care to join me for a game of cards, sir?” “No Kudtarkar. Fate has treated me well so far. There’s no need to tempt it with a card game now. Besides, it’s time to write.” “Out of curiousity, sir. Are you writing an autobiography? Any secrets likely to tumble out?” “No… it’s just a story set in the recent past about friends.” Inmate 42145 sits before the metal desk in his cell and begins typing Chapter 2 of his book. Chapter 2 The five friends, Malcolm and Neil strangely slept well that night. None of them expected them to. But sleep had descended on them collectively, like a winter fog settles down on houses in a remote village in the hills, sparing none its embrace. Well rested and refreshed by the sleep, the friends would wake up the next day and inadvertently knock down a few more dominoes in the tectonic chain reaction that the deaths of Neil’s parents had triggered. But let us first move our attention to the story of Sandeep Arya, the journalist. For now, he has been on the fringes of our story, just like he was on the fringes of journalism, which in turn, by 2075, was on the fringes of the pastures of truth and due diligence. Sandeep has just realised that he was beaten by goons from Vikramaditya’s stable, threatened by the Director once again and snubbed by his editor, all of it in a single evening. Chapter 2 begins with Sandeep’s trudge back to his office, still bearing the burden of Vikramaditya’s threat on his neck.

After a shaken Neil leaves Pramodvardhan Rane’s cabin, Vikramaditya Dessai settles himself in the vacated chair. “Pramod, what would one have to do to get a cup of tea here?” How about putting an end to your fancy plans to oust me from power, Pramodvardhan mutters under his breath. “I thought you only drank maté or something, Vicki baba?” As a youngster, Vikramaditya roamed the corridors of power with his father, the first Chief Director of Go-aah. Officials affectionately called him Vicki baba, a nickname that stuck over time. “I have a long evening ahead. A cup of strong tea would do just fine,” Vikramaditya tells Pramodvardhan, who rings for the refreshment. “You mentioned, Neil has sought a reinvestigation. Does he suspect anyone?” Pramodvardhan knows Neil’s complaint lists Vikramaditya as the main suspect, but with a poker face, he shakes his head. “I just got the petition. Haven’t read it yet,” the Chief Director says. Just then, an attendant walks in with a pot of tea and pours the steaming brew into two cups, which he places before Go-aah’s two most powerful men. “Do you know anything about these deaths,Vicki baba?” Pramodvardhan asks after the attendant leaves. “Just that the deceased were my teacher’s son and his wife. They were at my party shortly before they died.” “Do you suspect anyone?” “You know how such accidents occur? I heard it was a case of drunken driving?” “But Neil told me today, they were teetotallers.” Pramodvardhan reaches for his cup of tea and takes a measured sip. “If we order a re-investigation, the police may need CCTV footage of your party.” Pramodvardhan was rattling his political sabre. Vikramaditya tries to parry his foe’s thrust with a jab of his own. “Sure. You gotta do things that need to be done, no?” “By the way, we are planning a Board of Directors meeting next weekend. Hope you'll be in Go-aah.” Vikramaditya knows his rival is trying to fish out information about his Istanbul bash, to which Pramodvardhan was not invited. “I should be. In case, I am not, I am sure it won’t be a problem.” “Of course. I will manage it just fine.” Pramodvardhan presses the buzzer again. “Ask Aba to come in,” he tells the attendant, who peers through the door. As Aba walks in, Vikramaditya stands up and shakes hands with the Chief Director. “Ok then. I am heading out.” As Vikramaditya walks to the door, Pramodvardhan whispers loudly enough for him to hear, his eyes locked on the departing Director. “Get the police to record Neil’s statement tomorrow. We’ll see if it throws up any leads.” As Vikramaditya reaches for the doorknob, Pramodvardhan's words catch his attention. He pauses, absorbing the Chief Director's message. Pramodvardhan observes the momentary hesitation. “Goodbye, Vicki baba,” he says as Vikramaditya pulls the door shut, but Vikramaditya, engrossed in planning his next move, doesn't hear him. “You think Operation Komodo will work?” Aba asks his boss. “It will. Whatever he does, will happen tonight.” Pramodvardhan points to the untouched cup of tea on the table. “He has a long night ahead. A cup of tea would have surely helped,” he remarks with a smile.

It’s a long drive from Panaji to the Ladkyacho Vozar waterfall, where Sandeep is scheduled to meet Ranga. But he has a lot to mull about and a little thing called fantasy to indulge in. Sandeep starts wondering about the new gig he is supposed to start on Monday. The Information Commission had been radically repurposed by the Democratic Corporation of Go-aah. Started in 2006 to encourage transparency and facilitate information access, the agency was now tasked with corporate communication responsibilities to ease the flow of information between various arms of the Corporation and its employees. The Commission was also responsible for tracing information leakages – something the Corporation took very seriously – and mandated to curate the Corporation’s image through mass media programming, something Sandeep thought he could excel in. As he drives by the newly constructed race course at the Amona plateau, he comes up with the concept of a new television show, ‘Ajab Go-aah, Pezaad Go-aah’. The show, he thinks, could showcase the region’s new marvels constructed by the Corporation, like the race course he was galloping past. While the Corporation had wound up or radically tweaked several policies and initiatives of the erstwhile political dispensations – like the Information Commission – it had invested heavily in the gambling and gaming sectors, for the potential returns they could accrue. The race course was one such example. Pushing a majority of the state’s general population underground, by branding them unviable and delinking courts from land and policy-related litigation, empowered the Corporation to operate at speed. And more importantly, without fuss. Rudolf’s man kept a steady distance behind Sandeep’s car. “Boss, let me just drive ahead and block his car. We’ll give him the beating of his life this time. The kind he will take months to recover from,” says his aide, who’s itching to stamp down hard on the accelerator. “Just tail him for now,” Rudolf, who appears lost in thought, tells the driver. Rudolf did not know where Sandeep was heading, but he wanted to catch hold of him away from the public eye this time. A place where there were no cameras and no trace of surveillance. He knew Vikramaditya wouldn’t be pleased that Sandeep had managed to locate Rudolf’s lair at the villa owned by the Director through proxy. Sandeep’s discovery had the potential to establish an incriminating link between the two. “Do we have something sweet to eat?” Rudolf asks his aide, as he turns to check the rear seat, piled with some food packets and water bottles. They had been shadowing Sandeep for several hours now and had stocked themselves with enough provisions to last a whole day. The floor was littered with spent food containers and empty water bottles. “There are a few pastries in a white bag.” Rudolf reaches for it and picks out a cardboard pastry box. He reads the label. Finding it amusing, he reads it aloud for effect. “Death by Chocolate… hmm!” Both Rudolf and his aide laugh aloud at the irony of contract killers and muscle men for hire like themselves, biting into a pastry named after a critical aspect of their trade. “If only death were this easy,” Rudolf says as he bites a piece of the gooey pastry. “And tasted that good,” quips his aide, looking at Rudolf as he takes another bite. Ahead, Sandeep’s car veers in the direction of Surla, a border village. “Why is he turning towards Surla?” the aide asks aloud.

For most of the way from Vikramaditya’s office, Sandeep walks with his head bowed. Too much has happened over the last couple of hours. Vikramaditya had issued a fresh threat and openly admitted to orchestrating the last attack by his thugs. He also knows it would be a tough evening at the office too, considering Vikramaditya had thrown his editor, Joy Dasgupto, into the mix. He pauses at a crossroad near the former General Post Office. That building and others along the narrow stretch of road, separated Panaji from the historic Latin quarter of the old city. Only the architectural flavour of the Latin Quarter over the last few decades has surrendered to Cantonese flair. The transformation occurred after Macau’s Sio Chang Gambling Corporation (SCGC) bought out a Haryana-based gambling company that operated six offshore casinos in the Mandovi river. After the purchase, the SCGC, through the graces of the Democratic Corporation of Go-aah, established the state’s first Chinatown in Panaji’s Latin Quarter. With most economically unviable inhabitants of Mala, Fontainhas, St.Tome and other adjoining areas, already relocated to the Taleigao cavern, the gambling corporation redeveloped the neighbourhood along the lines of the Chinatown in downtown Macau. While existing heritage structures were not pulled down, the unique Indo-Portuguese architecture witnessed an infusion of Chinese motifs. Street-facing stores and homes were painted red, some high-visibility roofs were styled like pagodas lined with traditional eaves. Most owners of big enterprises linked to the casino trade were Macanese now. Some of the well-heeled natives also held on to their own businesses. Iconic eateries and stores were allowed to ply their trade to promote ethnic diversity and social heritage. Over the years, the Chinatown was strategically populated with the thousands of casino workers, mostly sourced cheaply from the North Eastern states of India, to visually somewhat ‘match’ the aesthetics of the locality’s new nomenclature. Ever since the attack, Sandeep had deliberately avoided taking the shortest route to the offices of Sundar Go-aah TV news channel in Chinatown. The shortest route would take him by Miski bar, then through the aroma-exploding gully housing Ashok Restaurant and Bar, a hole-in-the-wall joint and a part of the new Chinatown’s old lineage. That night, when Sandeep was attacked by Vikramaditya’s goons, he had just downed his first beer and was reaching out for his first spoonful of the xacuti at the bar. Ashok’s joint was a hangout for the city’s journalists. It possessed two key qualifications to make that cut. It was cosy and served cheap, robust food paired with reasonably priced alcohol. To top all that, the bar and restaurant was a watering hole for the exchange of information and indelicate gossip, which was as robust as the food itself. It was around 8 pm that night. Sandeep was in the midst of his boast about how he had managed to fox Vikramaditya with his questions. He had just downed a couple of beers and a plate of the dark brown chicken curry, with some scrawny pieces of meat and unfertilised eggs soaked in the spices and stewed coconut crush, had been placed before him. He picked up a spoon and was about to scoop up the steaming hot contents of the plate, when two large men, wearing monkey caps, burst into the doorway. One was armed with a rusty sword and the other had a broken bottle with a jagged bottom. But the pair of gangsters had a synchronisation issue.

Sandeep mutes Aba’s call. Right now, there’s plenty on his plate to chew. As he sips on his cold Go-aah lager, he googles the White Widow. Celebrated for its unusually high THC content, the White Widow derives its name from a white, almost crystal-like resin that covers its buds, drawing a visually lyrical parallel to a Christian widow’s encrusted veil back in time. The Dutch strain dates back to the 1990s and is a hybrid between Brazilian sativa and South Indian indica variants. Its popularity escalated after it won the Cannabis Cup, an event of Olympic proportions for competing ganja strains. The White Widow was the largest selling marijuana strain in Go-aah. The Corporation had legalised the sale of narcotic substances, which were officially sold through its licenced outlets called BootiBooth. The licences were facilitated by the Tourism Directorate headed by Babuso Loundo. His curiosity about the White Widow satisfied, Sandeep now turns his attention to the address on the bill of sale in his hand. Perhaps paying a visit to Rudolf’s house soon, would help him find some answers, Sandeep tells himself. But first, he had to return Aba’s call. “Hello… Aba. Even before you say something, I must confess that I am no longer associated with Sundar Go-aah TV”. “I know. That’s precisely why I reached out to you. Our honourable Chief Director would like to have a word. He may have some good news.” Sandeep moves the receiver away from his ear. This was the awe and fear with which journalists regarded Aba. They sincerely believed that if one held the phone too close to one’s head while speaking to the chief minister’s political advisor, he could reach into your head and drain out your secrets. “I would like to speak to him too,” he tells Aba, wondering if he could rant to Pramodvardhan about Vikramaditya’s latest excesses. “How about tomorrow morning, would that do?” Sandeep finalises the appointment. Buoyed by his conversation with Aba and the dual prospects of ranting about Vikramaditya to a higher authority and the ‘good news’ in store for him, the journalist decides to check out Rudolf’s Curca lair. It’s late evening. Rudolf takes a brisk walk around a garden path thar rings Vitoria de Curca, a cluster of low-end villas. His aide follows, a step behind. Rumour had it that the villas were owned by one of Vikramaditya’s shell companies and housed the Director’s key payrollees. “I think I’ve had enough of the White Widow. She longer does the trick. I am thinking of giving her up altogether,” says Rudolf, looking over his shoulder at his aide, gesturing to him to catch up. “I told you, boss. This weed-sheed isn’t suitable for our line of work. It’s a wise decision,” he says, huffing as he tries to keep with Rudolf’s pace. “Give it up, altogether? Not a chance. I was thinking of switching to the Black Widow. They say it has a more dreamy effect.” “Speaking of dreams, boss, I had one last night. In the dream, both of us were stoned and falling endlessly through a bowl of sorpotel. First, we slipped through the melted fat, then through meat and bone and finally, I think I hung on to a pig’s tail, but we continued to fall through the…” “Stop it now. Let’s work out first and then head to George Bar.”

As Aba flips through another page of Suryakant Pai Quenim’s book, his phone rings, breaking his concentration. It’s Sandeep calling. Pramodvardhan, seated next to him, has dozed off. Aba picks up the call, exchanges a few words with Sandeep, then ends the conversation before gently tapping his boss on the arm. “Sandeep wants to meet us right now,” Aba tells Pramodvardhan. “Can’t it wait till tomorrow?” the Chief Director responds groggily. “He seems excited, scared actually.” “Scared is always a good sign. Ok. Let’s head back. We can meet him in the office,” he tells Aba, who directs the driver to turn around. “What did you think about the book?” Pramodvardhan taps its hardbound cover. “Fascinating. Guess, politics must have been much tougher then than it is now,” Aba smiles. “Why do you say that?” “Running a con is so easy now with a Corporation in place, people can be just brushed aside or shoved underground. But in that era, despite wielding all that power, you were still answerable to voters every few years,” Aba said. Pramodvardhan smiles. “Wake me up when we get there.” Watching the unknown intruder flee at a distance, Rudolf screams at his aide to chase him. As the two men disappear from sight after running past a bend in the road, Rudolf retreats back to the house to take stock. Inside, nothing appears to be out of place, he reassures himself, after examining the kitchen and the drawing room. His eyes suddenly land on a familiar piece of paper; the receipt which Sandeep had accidentally kept next to the sachet with White Widow buds. Just then, his aide rushes in. He is sweating, out of breath, almost wheezing from his flaring nostrils. He has to hold his hands on his hips, to steady himself as he breathes with effort. “You will…” he barely manages to speak between hoarse breaths. “...never guess who that was,” he finally finishes the sentence. Rudolf picks up the piece of paper and holds it up for his man. “Sandeep, right!” His aide checks the receipt, but is unable to establish the connection between the piece of paper and Sandeep. “How did you know? And what is this?” “It’s the receipt which fell out of my torn pocket at Ashok Restaurant and Bar… where we went to rough Sandeep up, remember,” Rudolf explains. “Wonder why he was here?” “Where did he go?” “I almost got to him. But he managed to slip away. I barely managed to stick a tracker to his car as he drove off. Do you think we should tell the boss about this?” “No,” Rudolf raises his hand. “He is our problem. We’ll deal with it.”

Two flashlight beams spill into the cave’s hollow. The beams bicker and embrace in a playful dance on the cave’s walls and sometimes on the floor, as the footsteps echo louder. Ranga Parab, short, with a scraggly beard, enters with four tough escorts. Sandeep approaches him, but the guards block his path. “It’s okay,” Ranga tells his men. “His rousing speeches are all we need to worry about.” Ranga walks towards Sandeep and offers his hand. His gaze is warm, but his smile is still hesitant. “And when he speaks, he pours proletariat honey in your ears, right, Sandeep?” Sandeep smiles awkwardly. As they shake hands, Ranga turns to look at his men. “But beware. As he pours the honey, he also slips humle (Asian Weaver Ants) into your pants.” Ranga points Sandeep towards one of the few large rocks that surround a pile of ash, with a few partially charred logs sticking from it. They pick a rock each to sit on. “What brings you here?” asks Ranga, as his men start a small fire with dry twigs. Sandeep pulls out a pack of pink and white marshmallows. “Remember these?” He offers it to Ranga, who keeps it aside, without speaking a word. “Ranga, it’s been a while. Glad to know you are still fighting the good fight.” “Cut the bullshit. Why are you here?” “I need your help to track down two men who did this to me,” Sandeep points to the healing scar on his face. “Why? Did you snitch on them too?” “No… they were Vikramaditya’s men.” Sandeep strategically mentions Vikramaditya, sparking Ranga's interest. Ranga's Bhuierantle Munis had vowed to oppose Vikramaditya's deforestation plans. “You know these guys?” “No. But I’ll find some leads. Claud helped me.” “How’s he? It’s been a while since I paid him my respects.” “Ageing. But still sharp.” Ranga relaxes, skewers a marshmallow on a stick and holds it over the flames. He hands another marshmallow-topped stick to Sandeep. “See, isn’t this like the old times,” says Sandeep, staring into the fire. “Nothing like that, Sandeep,” says Ranga, biting into the toasted saccharine mass. “I like marshmallows. You, not so much anymore. But, I’ll find them for you, only because they are Vikramaditya’s men.” “Come on, forgive me already, Ranga.” “There’s no reason to yet. You throw your ideology under the bus too often and too easily when it comes to your upper-class Overworld masters.” As Ranga’s raw barbs sting Sandeep, hungry flames lick his marshmallow into a shade of unpalatable brown. “You folks at TRAP (Thinkers Rationalists Anonymous for Progressivism) lack the courage to fight for real issues that stare us in the face. If TRAP were in business today, you'd still opt for half-hearted campaigns like lobbying for a 50 percent discount on Rust Red metro tickets." “That’s not true.” “Deep within, below your shallow ideological layer, Sandeep, the interests you are always aligned with, are the ones who are sucking Go-aah’s demonic teat and rolling her pubes for a smoke.” Sandeep sighs. He knows, Ranga has analysed his contradictions perfectly. (read Chapter 2 - Part 4 for reference) But like any Gaud Saraswat Brahmin worth his salt, Sandeep keeps a straight face. He feels a tap on his thigh. Ranga points to the marshmallow on Sandeep’s stick. It has burned to a cinder.

That night, the power cut enhances the gloom at Solar Anjuna. It’s been more than 24 hours since Vikramaditya’s goons tried to char Neil to death. Malcolm had locked himself up in his room, after hearing the tragic news. Crespo was still in hospital, keeping vigil over the still-unconscious Neil. The four friends sit in the balcao, lit up by some candles. Their flames burn steadily on the windless August night. They are relieved to hear a door creak open and then shut, followed by the sound of footsteps inside the house. Malcolm steps out into the candle-lit balcao and takes a moment to breathe a lungful of the balmy air. “How’s he doing?” the old man asks no one in particular, with a hung head. “He hasn’t worsened… Doctors still have some hope,” Tanaji chooses to answer. The twins, Nihal and Conchita, join Malcolm on a wooden bench. “Malcolm, we have no words to… Had we not insisted on escalating the complaint against Vikramaditya, this would have never happened,” Conchita tells Malcolm, trying to reassure him. “It’s not your fault. Nor is it Nihal’s. It’s my fault. I should have been firm enough to reject the suggestion. I've seen enough to know that this place and its people have lost their souls. They're only alive, because their hearts still continue to beat,” says Malcolm. Malcolm’s words are followed by a long spell of silence. A cool breeze gently assaults the candles’ flames, distorting the glow that lights up their faces. The young, green leaves on the old tamarind tree in the compound appear to shiver in delight as the wind caresses them. “Looks like it’s going to rain,” Karvi says, stretching her hand out over the balcao’s ledge. A stronger gust invades the compound, littering it with twigs, dry leaves and a stray plastic bag. The gust unloads the sweet, familiar scent of rain-drenched earth from elsewhere. It also blows out the candles, plunging the balcao into darkness, before fat raindrops come knocking on the roof. “I preferred it when the first rains arrived in June. August is such a long wait,” Karvi says. Malcolm walks down the stairs and stands under the pouring skies. “Malcolm, are you sure you…?” Nihal is stopped midway by Conchita. “Let him be,” she says. Rain drenches his shirt first. Then, the water trickles down his hair, dripping onto his bifocal spectacle lenses. He does not see the others join him outside. A bolt of lightning splits the skies open, offering a brief glimpse of swirling clouds in the curdled sky. A drum roll of thunder follows. Oblivious to the unorthodox medley of lightning and percussion from above, they let the rain soak their skin. That’s when Malcolm takes his glasses off and seeks out Karvi in the dark. “Did you just say August?” he asks her. There is a note of heightened anticipation in his voice. “You mean the monsoons, Malcolm? Yeah, it’s a pain to wait until August for it to rain!” Just then, another thunderbolt lights up the compound. In that moment, Karvi catches an unusual determination in Malcolm’s greying eyes. They no longer look weary. Suddenly, Malcolm disappears from her sight. She looks towards the house. The septuagenarian is already rushing up the stairs, swallowing them two at a time.

“If they could come up with a plot like this in the 18th century, why can’t we?” Malcolm asks aloud, pointing to the book that he holds in one hand for the four friends to see. With his right hand, Malcolm dries his hair, still moist from the rain, with a towel. The book is a hardbound volume of ‘The Forgotten Martyrs: Goa Revolt 1787’ written by Celsa Pinto in 2013. Its fading pages provided Malcolm with succour in recent times, when death came visiting Solar Anjuna twice, claiming his son and daughter in-law. With Neil still fighting for life in hospital, the shadow of death continued to loom over the last traditional house still standing in Anjuna. The Pinto revolt was led by native Catholic priests, who were angered by racial discrimination and excesses of the Portuguese colonial administration. “You’ve got to be kidding us, Malcolm. This is no civilised way…” says Nihal, shocked at Malcolm’s suggestion. “Civility is a two-way street, young man. Do you think murdering my son, my daughter in-law and setting my grandson on fire was an exercise in civility?” Malcolm cuts in. “But what can we really do? We don’t have numbers or resources on our side and none of us are trained for this kind of stuff.” Conchita tries to argue on her twin brother’s behalf. Tanaji and Karvi quietly watch the tense engagement, disturbed only by the pitter patter of the rain on the roof and occasional thunder. Karvi steps in. “Malcolm, what exactly do you have in mind?” “Revenge. Pure, unadulterated revenge? But I am not even seeking an eye for an eye. I just want one life, in return for the two slain and for one more who may yet die.” “You seem to be carried away, Malcolm. It’s murder you are talking about,” says Nihal, his face a shade paler. “I am talking about justice, Nihal. You find a way to get me justice. I’ll take it. If you can’t, I am putting my path on the table,” Malcolm thumps the dinner table they huddle around. Tanaji, who had also browsed through the same book, finally joins in. “But, Malcolm, you do know the revolt failed. Several conspirators were beheaded, quartered and their heads posted on stakes in Sao Tome. “Tanaji, you just came back from two funerals. You buried your best friend and his wife. Nathan’s son lies charred on a hospital bed. Isn’t some part of you dead already?” Karvi drags her chair closer to the table. The sound of its legs scraping against the stone floor halts the conversation. They suddenly train their collective gaze at the former soldier. “I was just moving my chair closer,” she says, awkward under their stare. “You have always been the one with a quiet resolve, Karvi. What do you think?” asks Malcolm. “What else is there to say? I am in.” Karvi’s calm, but quick response, stuns everyone at the table, including Malcolm. “In what? I was barely through with what I had in mind,” queries Malcolm. “If we are to take this step, I say, we stamp the head of the serpent. Crush it for good,” Karvi says clinically. Outside, a crack of lightning stabs the night, followed by a scream of thunder, electrifying the atmosphere within Solar Anjuna. “In three words… we kill Vikramaditya!”

Sandeep unfolds the note Chainika (pls refer to Chapter 2 - Part 9) handed him in Claud the Clairvoyant’s cave some days ago. He reads the words scribbled on it aloud, as he walks through a congested street in Panaji’s Chinatown. “The answer lies in the very place where HE fell,” he mutters to himself over and over again, as he heads towards Ashok Restaurant and Bar, where he was assaulted by the two gangsters. Ever since he had begun to hunt down his attackers, the cryptic words that Chainika had articulated at Claud’s prodding had haunted Sandeep. He was unaware that Rudolf, the gangster on Vikramaditya’s payroll who stabbed him at the bar, had also stumbled and fallen to the floor, while the journalist, bleeding from the knife-attack, was being whisked away by his drinking pals. Sandeep interpreted Chainika’s "where HE fell" remark, as referring to his own fall after Rudolf’s blade sliced his cheek. He walks into the bar gingerly, as if fearing the ghosts of the recent past lurking in a corner. The barman, the same lad, who was present when he was attacked, greets him sheepishly. “Welcome back, Sandeep bhai. I am sorry, there was really nothing we could do that day,” he tells Sandeep, as he ushers the journalist to his seat. “Should I get you the usual?” Sandeep nods. The barman walks into the kitchen and returns with a plate of chicken xacuti with an undo and a chilled Go-aah beer. As he takes his first bite, Sandeep wonders how to ask him for any potential leads to his attackers, but finds the barman occupied with rummaging through the bar drawer. Sandeep is just about to tear out another morsel of bread, when the barman calls out to him. “Bhai, by the way, did you accidentally drop something at the bar that night?” He hands Sandeep, a piece of cloth – the cotton pocket torn from Rudolf’s shirt – with a piece of paper inside. “It had fallen to the floor. We shut down soon after the goons left. I did not find this thing until the next morning.” Sandeep thanks him as he wolfs down the rest of the xacuti with renewed appetite. Perhaps this was the lead that Claud and Chainika had tipped him off about. He slips his fingers into the pocket sleeve and extracts the paper from it, with his left hand. His right hand is busy slathering another piece of bread with the roasted coconut gravy. The paper is a receipt issued by the Curley Baba Corporation, Go-aah’s biggest narcotics and psychotropic substances company. The bill of sale is for the purchase of 20 gms of White Widow, one of the world’s most popular ganja strains. And it is addressed to one Rudolf Fereira, resident of A/2, Vitoria de Curca, a villa cluster in Curca, a satellite township near Panaji. He stops chewing midway, mulling over the contents of the receipt. As a journalist, he knew of Rudolf as an extortionist and muscle for hire. Once, in an off-the-record conversation, a police officer had shown him Rudolf’s visiting card, which spelled out the gangster’s credo: life is a balloon, money is just paper. Just then, Sandeep’s phone rings. He fishes it out. Just three letters flash across the screen. They read: ABA.

दोन्ही गुंड एकाच वेळी चिंचोळ्या दरवाजातून आत घुसण्याचा प्रयत्न करत होते. दोघांच्याही पोटांचा घेर एकमेकांना अडकल्यामुळे त्यांना हालचाल करणेच अशक्य बनले होते. काही सेकंद एकमेकांना खेचून, ओढून दरवाजाच्या चौकोनाला घासून शेवटी अथक प्रयत्नातून हातात तलवार धरलेला गुंड आधी आत घुसला. नंतर दुसरा त्याचा सोबतीही त्याच्यामागोमाग आत पोहोचला. हे दोघेही गुंड अचानक बारमध्ये आत घुसल्यानंतर बारमध्ये निरव शांतता पसरली. दोघेही गुंड आपले लक्ष्य शोधण्यासाठी बारच्या चारही बाजूंनी नजर फिरवू लागले. हे सगळे चित्र पाहताच तेथील बारमन नजरेआड झाला. चेहऱ्यावर मास्क घालून टोळीचे नेतृत्व करणाऱ्या गुंडाने संदीपला ओळखले. त्याने थेट त्याच्याकडे अंगुलीनिर्देश करत त्याला हाक मारली. "संदीप, तुझी वेळ संपली.....!" अचानकपणे घडलेला हा प्रकार आणि गुंडाकडून मिळालेल्या धमकीला नेमके कसे सामोरे जावे हेच संदीपला समजेनासे झाले. या धमकीमुळे तो जबरदस्त तणावाखाली आहे. रूचकर चिकन शागुतीच्या ग्रेव्हीवर ताव मारण्यासाठी त्याने उचललेला चमचा तोंडात जाणार, तोच ही घटना घडली आणि अर्धवट उघडलेल्या तोंडासकट त्याचा चेहरा त्या तलवारधारक गुंडाकडे वळला, जो त्याच्यावर वार करण्यासाठी सरसावला होता. त्याची तलवार त्याचे लक्ष्य असलेल्या संदीपच्या खांद्याच्या बाजूने येत असता अचानक संदीपने ताबडतोब प्रतिकार करत आपला उजवा हात बचावासाठी उभारला तोच त्याचा परिणाम म्हणून त्याच्या हातातील मसालेदार चिकन ग्रेव्हीने भरलेला चमचा रोम युद्धात भिंती उध्वस्त करण्यासाठी वापरण्यात आलेल्या ओनेजर- यंत्राप्रमाणेच हल्लेखोराच्या चेहऱ्यावर फेकला गेला. चिकनचा तिखट मसाला डोळ्यात गेल्यामुळे त्याला दिसेनासे झाले आणि त्याचा तोल गेला. या झटापटीमुळे तलवारीचा वार संदीपच्या खांद्यावर होणार होता तो चुकला खरा पण खाली उतरणारी तलवार त्याच्या चेहऱ्याला स्पर्श करून गेली. गेल्या काही दिवसांपासून शेविंग न केल्यामुळे वाढलेल्या दाढीवर तलवारीच्या पात्याचा डाग नेमकेपणाने उमटला होता. आधीच तोल गेलेला तो गुंड खाली असलेल्या छोट्या स्टूलला धडकला आणि बारच्या जमिनीवर कोसळला. त्याच्या तावडीतून हातातली तलवार निसटली. या गोंधळातच संदीपच्या मित्रांनी त्याला बारमधून बाहेर नेले. तलवारीच्या चेहऱ्यावरील वारामुळे त्याच्या जबड्यातून वाहणारे रक्त त्याच्या शर्टावर टपकत असल्याचे त्याला जाणवले. बारमध्ये खाली कोसळलेल्या गुंडाने ताबडतोब स्वतःला सावरले. तिथून पळून जाणाऱ्या संदीपचा पाठलाग करण्यासाठी त्याचा दुसरा साथीदार पुढे सरसावत असता त्याने त्याला थांबविले आणि त्याच्या कानात काहीतरी कुजबुजला. “साल्याला जाऊ दे..... आम्हाला फक्त त्याला सावध करायचं होतं. आपलं काम झालं मला वाटतं....." संदीपच्या चेहऱ्याच्या रक्ताचे डाग लागलेली तलवार टेबलवरील कपड्याला पुसत असता त्याने समोरील भिंतीवर असलेल्या आरशात स्वतःकडे पाहिले. त्याचा शर्ट फाटला होता आणि जिथे खिसा असायला हवा तिथे नेमके छिद्र पडले होते. या झटापटीनंतरही एका टेबलावरील खाली न पडलेल्या ग्लासातील नुकतेच ओतलेले पेय त्याला दिसले. कोलाचे बुडबुडे अजूनही त्यात तरळत होते. त्याने कॅश काउंटरवर हात मारून टणटण आवाज केला. या टेबलच्या मागे बारमन भीतीने मुटकून बसला होता. त्याच्या त्या आवाजाने बारमनने हळूच घाबरत आपले डोके टेबलटॉपच्या वर काढले. "इथे काहीही घडलेले नाही, समजले?" गुंडाने बारमनला सज्जड इशारा दिला. गुंडाने टेबल आपल्या बाजूने वळवले असता तेथील ग्लास त्याच्याबाजूने सरकला. "हे काय आहे?" "रम आणि कोक," बारटेंडर थरथरत बोलला. गुंडाने ग्लास उचलत त्याचा घोट रिचवला. दरवाजाच्या दिशेने जिथून संदीप पळून गेला होता त्याकडे इशारा करत तो म्हणाला, “त्याच्या खात्यावर टाका.....” “येथे कोणी जर याविषयी बोलले किंवा पोलिसांना कळवले, तर मी बंदूक घेऊन परत येईन... ” त्या गुंडाने पुन्हा इशारा दिला. दोन्ही गुंड अखेर बारमधून बाहेर पडले. आता मात्र त्या अरूंद दरवाजातून ते सहजतेने बाहेर पडू शकले कारण ते दोघेही एकापाठोपाठ एक बाहेर पडले होते.

“कारची खिडकी उघडी होती म्हणूनच कदाचित नीलचा जीव वाचू शकला, तो गुदमरला नाही. पण ७० टक्के सेकेंड डिग्री भाजण्याच्या जखमा झाल्यामुळे त्याला इन्फेक्शन होणार नाही याची काळजी घ्यावी लागेल,” एक वृद्ध डॉक्टर क्रेस्पोला म्हणाले. क्रेस्पो सर्वांत आधी रुग्णालयात दाखल झाला होता. इतर चार मित्र आधीच येण्यासाठी वाटेत होते. नीलचे आजोबा माल्कम यांना आत्तापर्यंत या घटनेची माहिती देण्यात आली नव्हती. “नाही, नाही… तुम्ही अजून आत जाऊ शकत नाहीस. रुग्ण अजूनही स्थिर व्हायचा आहे,” डॉक्टर एका पोलिस अधिकाऱ्याला सांगतात, जे अचानक तिथे दाखल झाले होते आणि हॉस्पिटलच्या ट्रॉमा वॉर्डमध्ये जाणारा दरवाजा उघडण्याच्या प्रयत्नात होते. तो पोलिस अधिकारी धापा टाकत होता आणि तो घामाने डबडबला होता. घामाचे गडद ठिपके त्याच्या खाकी वर्दीवर स्पष्टपणे दिसत होते. घामामुळे त्यांच्या शरीराच्या दुर्गंधीसारखीच त्याची मनस्थितीही बिघडलेली दिसत होती. वॉर्डबाहेरील बाकावर बसलेला क्रेस्पो त्या अधिकाऱ्याचे डॉक्टरांशी सुरू असलेले संभाषण ऐकत होता. पोलिस आपल्या वरिष्ठ अधिकाऱ्याशी फोनवर बोलतात. “साहेब, मी आधी शवागाराची तपासणी केली, पण आपण म्हणत असलेली ती व्यक्ती अजूनही जिवंत आहे. त्याला ट्रॉमा वॉर्डमध्ये दाखल करण्यात आले आहे...” पोलिस अधिकारी त्यांना अपडेट करतात. “होय, साहेब, तो जिवंत आहे… एक सेकंद… डॉक्टर,” पोलिस तिथून निघणाऱ्या डॉक्टरांच्या बाह्याला पकडतात. "माझ्या साहेबांना हे जाणून घ्यायचे आहे की तो रुग्ण... तो... नील रॉड्रिग्ज खरोखरच जगण्याची शक्यता आहे." "हा कसला प्रश्न आहे...? जर कोणतेही इन्फेक्शन झाले नाही तर तो जगू शकतो,” डॉक्टर सांगतात. पोलिस अधिकाऱ्याने पकडलेली बाह्यांची पकड त्यांनी झटकून ढील केली. क्रेस्पोची नजर मात्र त्या पोलिस अधिकाऱ्यावर खिळून राहीली होती. तो अधिकारी आपला कॉल रद्द न करता आपल्या साहेबांना नीलच्या प्रकृतीबाबतची ताजी माहिती देत होता. “नमस्कार साहेब, मी नीलचा मित्र आहे. त्याच्याबाबत झालेल्या प्रकरणाच्या तपासासाठी आपण आला आहात का?” क्रेस्पोने पोलिस अधिकाऱ्यांना विचारले. "तुम्ही त्याच्या कुटुंबातील आहात का?" "नाही, पण आम्ही खूप चांगले मित्र आहोत." "कृपया पोलिसांच्या तपासापासून दूर रहा." "नक्की... नक्की... पण हा अपघात होता की त्याच्यावर झालेला हल्ला होता?" “मी तुम्हाला अधिकृतपणे इशारा देत आहे. तुम्ही महामंडळाच्या अधिकाऱ्याला त्याचे कर्तव्य बजावण्यात अडथळे आणत आहात,” पोलिस अधिकारी क्रेस्पोवर भडकतात. “त्याचे पालक अलिकडेच रस्ते अपघातात दगावले. ह्याच काळजीपोटी मी विचारत आहे,” क्रेस्पोने अधिकाऱ्याला समजावण्याच्या प्रयत्नात सांगितले. क्रेस्पोच्या या वाक्याने भडकलेल्या पोलिस अधिकाऱ्याने त्याचे कॉलर पकडून त्याला मारण्याचा प्रयत्न करताच तिथे हॉस्पिटलमध्ये त्याचे चार मित्र पोहचतात आणि तात्काळ हस्तक्षेप करून क्रस्पोला त्या पोलिस अधिकाऱ्याच्या हातातून सोडवतात. हॉस्पिटलच्या बाहेर खुल्या जागेत नीलच्या प्रकृतीची सविस्तर माहिती मित्रांना दिल्यानंतर क्रेस्पो पोलिस अधिकाऱ्यासोबत झालेला प्रकार कथन करतो. “तो अधिकारी केवळ नील मेला आहे का हेच जाणून घेण्यासाठी उत्सुक दिसत होता. त्याचा साहेबही तशाच तऱ्हेची माहिती जाणून घेण्यासाठी उतावीळ होता,” क्रेस्पो मित्रांना सांगतो. तानाजी त्याला एक कप कॉफी देतो. “या हल्ल्याच्या तपासाचे त्यांना काहीच पडून गेलेले नाही, असेच एकूण त्यांच्या हालचालींवरून दिसून येते”. “तु नीलला अद्याप पाहीले आहे का,” जुळ्यांपैकी एकाने क्रेस्पोला विचारले. “ते अजून कोणालाही आत जाऊन देत नाहीत. मी त्याला खिडकीतून पाहिले. त्याची प्रकृती खराब आहे.” कारवी आत शिरते. “फक्त एक दोन महत्वाच्या गोष्टी. पहिल्यांदा, आपल्यापैकी किमान एकाने तरी इथे कायम वॉर्डात हजर असणे गरजेचे आहे. आपल्याला किमान एकाला तरी त्याच्यावर नजर ठेवावी लागेल,” ती म्हणते. हे सांगताना ती निहाल आणि कोंचिता यांच्याकडे वळते, ज्यांनी नीलला विक्रमादित्यविरुद्ध तक्रार करण्यासाठी प्रमोदवर्धनला भेटण्याचा आग्रह धरला होता. “कृपया ‘आम्ही सांगितले होते मग’ असा त्याचा अर्थ लावू नका. परंतु नीलबाबत जे घडले तो योगायोग असू शकत नाही. त्याच्या जीवाला आणखी धोका संभवतो. त्याच्यावर लक्ष ठेवण्यासाठी मी आमच्यासाठी वेळापत्रक तयार करते.” या घटनेमुळे मोठा धक्का बसलेली, कोंचिता निहालचा हात पकडते. नीलवर ओढवलेल्या संकटाला अंशतः आपण जबाबदार असल्याची त्यांना मनोमन वाटते. “बरं, आणि दुसरं काय?” तानाजी कारवीला विचारतो. “हे कायमचे गुपीत ठेवता येणार नाही. माल्कमला याबद्दल जितक्या लवकर माहिती देता येईल तितकी बरी ठरेल

हादरलेला नील, प्रमोदवर्धन राणेंच्या केबिनमधून बाहेर पडल्यानंतर, विक्रमादित्य देसाई रिकाम्या खुर्चीवर स्थिरस्थावर होतात. "प्रमोद, इथे चहा मागवण्यासाठी काय करावे लागेल?" मला सत्तेतून काढून टाकण्याच्या तुमच्या कल्पक योजनांचा अंत कसा करायचा, प्रमोदवर्धन त्यांच्या श्वासोच्छवासात गुदमरतात. "मला वाटलं तुम्ही फक्त माटे पिता, विकी बाबा?" लहानपणी, विक्रमादित्य त्यांच्या वडिलांसोबत, जे गो-आहचे पहिले मुख्य संचालक होते, त्यांच्यासोबत सत्तेच्या गोतावळ्यात फिरले होते. तेव्हापासून अधिकारी त्याला प्रेमाने विकी बाबा म्हणत, हे टोपणनाव कालांतराने चिकटले. “माझ्या पुढे संध्याकाळच्या कामांची मोठी यादी आहे. एक कप कडक चहा मिळाला तर चांगलं होईल,” विक्रमादित्य प्रमोदवर्धनला सांगतात. ते लगेच चहासाठी बेल वाजवतात. “तुम्ही म्हणत होता की, नीलने पुन्हा चौकशीची मागणी केली आहे. त्याला कोणावर संशय आहे का?" प्रमोदवर्धनला पूर्ण माहित आहे की नीलच्या तक्रारीत विक्रमादित्यावर मुख्य संशयिताचा ठपका ठेवण्यात आला आहे, तरिही निर्विकार चेहऱ्याने ते आपले डोके हलवितात. “मला नुकतीच याचिका मिळाली आहे. अजून वाचलेली नाही,” ते विक्रमादित्याला म्हणतात. तेवढ्यात, एक नोकर तिथे चहाचे भांडे घेऊन येतो. दोन कपांमध्ये वाफाळलेला चहा ओततो. चहाचे दोन्ही कप गो-आहच्या दोन सर्वात शक्तिशाली माणसांसमोर ठेवतो. “विकी बाबा, तुम्हाला या मृत्यूंबद्दल काही माहिती आहे का?” नोकर चहा ठेवून बाहेर निघाल्यावर प्रमोदवर्धन विचारतात. “फक्त एवढेच की मृत हे माझ्या शिक्षिकेचा मुलगा आणि त्याची पत्नी होते. त्यांचा मृत्यू होण्यापूर्वी ते माझ्या पार्टीत सहभागी होते.” “तुम्हाला कोणावर संशय आहे का?” “तुम्हाला माहित आहे की असे अपघात कसे घडतात? मी ऐकलं आहे की हे मद्यपान करून गाडी चालवण्याचे प्रकरण आहे?” “पण नीलने आज मला सांगितले, ते दोघेही निव्यसनी होते.” प्रमोदवर्धन त्यांच्या चहाचा कप उचलून एक घोट घेतात. “आम्ही पुन्हा तपासाचे आदेश दिले तर कदाचित पोलिसांना तुमच्या पार्टीची सीसीटीव्ही फुटेज लागू शकेल.” प्रमोदवर्धनांच्या संभाषणात त्यांच्या राजकीय वैमनस्याचा रोख स्पष्टपणे उमटत होता. विक्रमादित्य मात्र आपल्या राजकीय शत्रूचा हा शाब्दीक हल्ला आपल्या हजरजबाबी प्रत्यूत्तरांनी उलटवण्याचा प्रयत्न करत होते. “नक्कीच. ज्या गोष्टी करायच्या आहेत त्या तुम्हाला कराव्याच लागतील, नाही का?” “हो, पण आम्ही पुढील आठवड्याच्या शेवटी संचालक मंडळाच्या बैठकीची योजना आखत आहोत. आशा आहे तुम्ही गो-आह मध्ये असाल.” विक्रमादित्य यांना पूर्ण माहित आहे की त्यांचा प्रतिस्पर्धी त्यांच्या इस्तंबूल पार्टीचा अंदाज घेण्याच्या प्रयत्नात आहे, जिथे प्रमोदवर्धन यांना आमंत्रित केले गेले नाही. “मी असेन, पण मी जर नसलो तरी मला खात्री आहे की काही अडचण येणार नाही.” “नक्कीच. मी ते व्यवस्थित मॅनेज करेन.” प्रमोदवर्धन अगदी दुखऱ्या नशीवर बोट ठेवतात. “आबाला आत यायला सांगा,” ते दारातून डोकावणाऱ्या नोकराला सांगतात. आबा आत येताच विक्रमादित्य उठून मुख्य संचालकांशी हस्तांदोलन करतात. “ठीक तर मग. मी निघतो.” विक्रमादित्य फिरून दाराकडे जात असतानाच, प्रमोदवर्धन त्यांना ऐकू येईल एवढ्या जोरात कुजबुजतात. यावेळी त्यांची नजर दाराबाहेर पडणाऱ्या विक्रमादित्यवर खिळलेली दिसते. “उद्या पोलिसांना नीलचा जबाब नोंदवून घ्यायला सांगा. तिथे काही ठोस पुरावे भेटतात काय ते पाहू.” विक्रमादित्य दरवाजाच्या कडीला हात लावताच प्रमोदवर्धन यांचे शब्द त्यांचे लक्ष वेधून घेतात. ते थांबतात. मुख्य संचालकाच्या त्या कुजबुजीच्या शब्दांचा अर्थ आत्मसात करण्याचा प्रयत्न करतात. ते क्षणिक थबकल्यामुळे ते संकोचल्याचे प्रमोदवर्धन यांच्या लक्षात येते. “गुडबाय, विकी बाबा,” प्रमोदवर्दन म्हणतात. विक्रमादित्य दार बंद करतात. प्रमोदवर्धन यांचे शब्द त्यांच्या कानी पडत नाहीत कारण त्यांचे मन हे पुढील रणनितीची आखणी करण्यात मग्न झालेले असते. "ऑपरेशन कोमोडो काम करेल असे वाटते तुम्हाला ?" आबा साहेबांना विचारतात. "हो होईल. ते जे काही करतील ते आज रात्रीच घडेल.” टेबलावरील तसाच पडून राहीलेला चहा पाहुन प्रमोदवर्धन म्हणतात “त्यांच्या पुढे सगळी रात्र आहे. एक कप चहाने त्यांना नक्कीच मदत झाली असती,” त्यांच्या चेहऱ्यावर हास्य उमटते.

“आबा…” प्रमोदवर्धन आपल्या राजकीय सल्लागाराला काहीतरी सांगणार तोच तेच त्यांचे संभाषण तोडतात. "मला माहीत आहे," ते काय सांगणार होते या जाणीवेतून आबा स्मितहास्याने म्हणतात. “मी पोलिस प्रमुखांना शनिवार आणि रविवारसाठी सॅनिटायझेशन पथक (एसएस) सतर्क ठेवण्याचे निर्देश देईन. जेव्हा संदीप आम्हाला रंगाच्या आगमनाची सूचना देईल तेव्हा आम्ही झटकन खाली उतरून त्याला पकडू आणि त्याच्यासोबत कुणी असेल तर त्याच्या माणसांना घेरू” "शाब्बास. पण मला पकडा- पकडी नको. यावेळी एसएसने त्याला गोळी घातली पाहीजे याची खात्री करा. पुढचा सूर्योदय पाहण्यासाठी तो जिवंत राहता कामा नये,” प्रमोदवर्धन आबाचे संभाषण सुधारतात. "तुम्हाला खात्री आहे?" “प्रत्येक निवडीची एक संलग्न किंमत असते. मुख्य माहिती आयुक्त म्हणून संदीपच्या नियुक्तीची किंमत ही रंगाला मारणाऱ्या गोळीची किंमत आहे,” प्रमोदवर्धन कारण सांगतात. आबा होकार देतात. "आता चला, हे काम फत्ते करा आबा." संदीप प्रमोदवर्धनच्या ऑफिसमधून बाहेर पडतो आणि त्याच्या चालण्याला एक वेगळीच गती प्राप्त होते. त्याची पाऊले मुख्य माहिती आयुक्तपदी त्याच्या झालेल्या नेमणूकीमुळे हलकी वाटत होती, परंतु मुख्य संचालकांनी त्याच्यावर टाकलेल्या कठीण जबाबदारीमुळे तो देखील दबलेलाच होता. भूयांरातलो मनीस संघटनेच्या नेत्याने आधीच संदीपने वैचारिक पातळीवर केलेल्या तडजोडींबद्दल त्याच्यावर टीकेची झोड उडवली होतीच. रंगा आता त्याच्यावर केवळ नाममात्र विश्वास ठेवत होता. या परिस्थितीत संदीपने थेट त्याच्या आणि प्रमोदवर्धन यांच्या समेट भेटीचा प्रस्ताव पुढे केल्यास तो तत्काळ फेटाळला जाणार होता आणि त्याची संधी हुकली असती. संदीपच्या कृतींना माफी देणे किंवा आणखी काही कारण असू शकेल पण रंगाने संदीपला एका भेटीचा शब्द दिला होता. शेवटच्या वेळी जेव्हा लाडक्याच्या वझराकडे त्यांची भेट झाली होती तेव्हा रंगाने संदीपच्या हल्लेखोरांची ओळख आणि ठावठिकाणाविषयी माहिती देण्यासाठी त्याला पुन्हा भेटण्याचे वचन दिले होते. संदीपने आपल्या हल्लेखोरांचे गुढ स्वतःहूनच सोडवले होते. पण रंगाला ते थोडेच कळणार. त्याने आता आपल्या मनात जी योजना तयार केली होती, ती म्हणजे रंगाची भेट घेणे आणि त्याच्यावरील हल्लेखोरांच्या विषयाला पूर्णविराम देणे आणि त्यानंतर प्रमोदवर्धन यांचा प्रस्ताव त्याच्या पुढे ठेवणे. “त्याचे पुढे काय होईल ते नंतर बघू,” संदीपने स्वतःलाच समजावले. तोपर्यंत अंधार पडला होता, संदीप आपली कार आल्तीन्हो येथील बिशप हाऊसजवळ पार्क करतो. तो क्रॉसच्या दिशेने पुढे चालत जात असता, तिथे पांढऱ्या रंगाने रंगवलेल्या क्रॉसने निर्देशीत केलेला पवित्र मार्ग येशू ख्रिस्ताच्या वधस्तंभापर्यंत जात असताना तिथे दोन डोळ्यांची जोडी आपल्या कारमधून त्याच्या हालचालींवर लक्ष ठेवून होती. रुडॉल्फ आणि त्याच्या साथीदाराने त्याच्या कारचा पाठलाग करण्यात यश मिळवले होते, ज्याच्यावर त्यांनी जीपीएस ट्रॅकर टॅग केला होता. त्याचा साथीदार कारमधून बाहेर पडून संदीपशी टक्कर देण्याच्या तयारीत असतानाच रुडॉल्फ त्याला थांबवतो. “घाई करण्याची गरज नाही. तो आधी इथे काय करत आहे ते पाहूया,” रूडॉल्फने त्याच्या साथीदाराची समजूत काढली. संदीपला तो पवित्र मार्ग परिचित होता. तो थेट चौथ्या क्रॉसवर जातो. तिथे सावधपणे न्याहाळतो आणि कुणी आसपास पाहत तर नाही ना याची काळजी घेतो. मग तो क्रॉसच्या मागील बाजूस चालत जातो. तिथे तो जे शोधत आहे ते शोधण्यासाठी जमा झालेली काही पाने आणि डहाळे बाजूला करतो. क्रॉसच्या पायथ्याशी एका लहान दगडावर संदेश कोरलेला असतो. वर्षानुवर्षे तो आणि रंगा यांचा संवाद अशाच प्रकारे सुरू होता आणि त्यातून त्यांच्या बैठकांची रणनिती ठरत होती. यावेळी साबणाच्या रॅपरवर तो संदेश होता. “आर शुक्रवारी एस.ची भेट घेणार आहे. मध्यरात्री एक तास आधी या. त्याच ठिकाणी.’ हा संदेश रंगाच्या एका साथीदाराचा होता. "अरे बापरे," तो त्याच्या कारकडे पळत जात असता हे उदगारतो आणि आणि वेगाने जातो. काही सेकंदांनंतर दुसरी कार त्याच्या पाठोपाठ जाते.

“ऑपरेशन कोमोडोचे अपडेट काय आहे?” कॅबिनमध्ये भेटण्यासाठी आलेले लोक बाहेर पडल्यानंतर प्रमोदवर्धन राणे यांनी त्यांचे राजकीय सल्लागार आबा यांना हा प्रश्न केला. “आम्ही विचार केला होता तेच नेमके विकी बाबाने केले. त्याच्या माणसांनी नीलच्या गाडीवर हल्ला केला आणि ती पेटवून दिली.” “आणि?” “तो मुलगा हॉस्पिटलमध्ये आहे, अर्ध मेल्या अवस्थेत. डॉक्टरांचा दावा आहे की तो अजूनही नशिबाने वाचू शकतो.” “नीलची जबानी नोंदवली गेली आहे?” “तो सध्या बोलण्याच्या स्थितीत नाही.” "हू...." प्रमोदवर्धन यांना खात्री झाली की ऑपरेशन कोमोडोचा पहिला टप्पा योजनेनुसार पार पडला आहे. आता गरज होती ती विक्रमादित्यच्या मार्गात सातत्याने अडथळे आणत राहण्याची, जेणेकरून तो अडखळेल आणि नियोजित सत्तापालटाचा डाव स्वतःहून सोडून देईल. “त्याने रुडॉल्फच्या टोळीचा वापर करून नीलवर हल्ला केला,” आबा म्हणाले. “विक्रमादित्यने त्याच माणसांचा वापर करून काही काळापूर्वी संदीपवर हल्ला केला नव्हता का?” आबा होकार देतात. “संदीप आजकाल काय करतोय?” “मी ऐकले की तो अलीकडेच पुन्हा त्याचे विकी बाबाशी भांडण झाले. अधिकतर त्याला कामावरून काढून टाकले आहे किंवा काढून टाकण्यात तरी येणार आहे.” “चला त्याला लवकर भेटायला हवे.” “का साहेब… तो बेकार आहे. आता त्याला नोकरीही नाही. तो पुन्हा कुठेतरी आपल्या डाव्या विचारसरणीची मुक्ताफळे उधळत असेल.” “कुणाचाही वापरता करता येतो, आबा. फक्त योग्य कामासाठी योग्य व्यक्तीची निवड करणे जमले पाहीजे. त्याचे वागणे जरी चे गुएवारा-सारखे वाटले असले तरी खोलवर, तो नेहमीच सत्ताधिशांच्या बाजूने वळणारा माणूस आहे. शिवाय, त्याला विक्रमादित्यविरुद्ध राग आहे. त्याला योग्य गाजर दाखवा आणि तो त्या दिशेने धावत येईल.” आबा आश्चर्य वर्तवितात. “आता त्याची नोकरी गेली म्हटल्यावर तो कसाबसा रंगा परबचा शोध घेईल. ते दोघे जुने मित्र आहेत, हो ना आबा? रंगा परबच्या भुयांरातले मनीस संघटनेचा भांडाफोड करण्यासाठी आपण त्याचा वापर करू शकतो किंवा विक्रमादित्यविरुद्धच्या त्याच्या रागाचा आपण उपयोग करून घेऊ शकतो.” प्रमोदवर्धन यांचे राजकीय सल्लागार असलेले आबा हे गुप्त माहिती गोळा करण्यात आणि मुख्य संचालकांची महती सांगण्यात पटाईत असले तरी त्यांच्याकडे धोरणात्मक नियोजनाचा अभाव आहे. संदीपला आमिष दाखवण्याच्या प्रमोदवर्धन यांच्या योजनेचे त्याला आश्चर्य वाटले. “आबा… मला एक सांगा. आमच्या सामाजिक सूचना विभागात मुख्य माहिती आयुक्तपद रिक्त आहे ना? प्रमोदवर्धन यांच्या या प्रश्नावरून भान येताच आबा हसले. संदीप आपल्या उजव्या तळपायाला चिकटलेली शेवटची जळू काढतो आणि ओलसर गुहेच्या भिंतींचे सर्वेक्षण करत असता पुन्हा बूट बांधतो. लाडक्याचो वझर धबधब्याच्या मागे एका गुहेसारखे वसलेले हे नैसर्गिक ठिकाण आहे. पश्चिम घाटात खोलवर असलेल्या सुर्ला गावात असलेला हा धबधबा अजूनही वाहतो आहे. शेवटी जंगलाची मेहरबानी, त्याचमुळे तर लोकशाही महामंडळाच्या ‘सुशोभीकरण’च्या नावाने चालवलेल्या बेछुट विकासातून हे ठिकाण कसेबसे वाचले. धबधब्यामुळे अदृश्य आणि सहसा नजरेला न येणारे हे ठिकाण भुयांरातले मनीस आणि त्यांचा नेता रंगा परब यांच्या रहस्यमय विश्वाचे एक केंद्र ठरले होते. संदीप अधूनमधून ह्याच ठिकाणी रंगाची भेट घेत असतो. विद्यार्थी असताना, रंगा परब `थिंकर्स रॅशनलिस्ट एनोनिमस फॉर प्रोग्रेसिव्हिझम` (TRAP) च्या वतीने संदीपच्या जहाल भाषणांतून प्रेरीत झाला होता. ह्याच डाव्या विचारसरणीच्या संस्थेच्या गटाने लोकशाही महामंडळाच्या विरोधात संघर्ष केला होता. नंतर भूमीगत होऊनही रंगा परब नेहमीच गरजेच्या प्रसंगी संदीपचा सल्ला घेई, परंतु अलिकडेच एका भ्रामक घटनेने त्याचा आदर्श असलेल्या संदीपविषयी त्याच्या विश्वासाला तडा गेला होता. काही वर्षांपूर्वी, रंगाच्या भुयांरातले मनीस संघटनेने मांडवी नदीच्या बेती काठावर मोठ्या आणि अतिभव्य आकाराच्या होर्डिंग्जचा स्फोट करण्याची योजना आखली होती. या होर्डिंग्जवर साल्वादोर द मुंद येथील नवीन व्हिला एन्क्लेव्हसाठी खरेदीदारांना आकर्षित करणाऱ्या होलोग्राफिक जाहिराती प्रदर्शित करण्यात आल्या होत्या. या प्रकल्पाचे प्रवर्तक हे एक प्रमुख खाण उद्योजक होते आणि त्याच्या मालकीच्या एका ऑनलाइन वृत्तपत्रात संदीप पत्रकार म्हणून काम करत होता. आपल्या मालकाप्रतीच्या समर्पित वृत्तीने संदीपने त्यांना रंगा परब या्च्या संघटनेच्या गुप्त योजनेची खबर दिली. ज्यामुळे हल्ल्याच्या दिवशी त्या ठिकाणी सुरक्षा वाढवण्यात आली. अखेर रंगाला आपला प्लॅन मागे घेणे भाग पडले. अचानक, संदीपला तेथील गुढ आणि खोल गुहेच्या पोकळीतून काही गारगोटींचा आवाज ऐकू येतो, त्यानंतर अनेक पावले चालत येत असलेल्या गोंधळाचा आवाज येतो.

त्या रात्री, वीज खंडित झाल्यामुळे सोलार अंजूनाच्या वातावरणातील उदासीनता वाढली होती. विक्रमादित्यच्या गुंडांनी नीलला ठार मारण्याचा प्रयत्न करण्याच्या घटनेला २४ तासांहून अधिक काळ लोटला होता. ही अत्यंत धक्कादायक आणि दुःखद बातमी ऐकून माल्कमने स्वतःला खोलीत कोंडून घेतले होते. क्रेस्पो अजूनही हॉस्पिटलमध्येच होता. अजूनही बेशुद्ध नीलवर तो लक्ष ठेवून होता. ते चारही मित्र बाल्कांवमध्ये बसले होते. तिथे काही मेणबत्त्या पेटवल्या होत्या. बाहेर वारा नसल्यामुळे त्या ऑगस्टच्या रात्री मेणबत्त्या संथपणे पेटत होत्या. दरवाजा उघडण्याचा आणि नंतर बंद झाल्याचा आवाज ऐकून त्यांना थोडा दिलासा मिळाला. त्यानंतर घराच्या आत पावलांचा आवाज त्यांना एकू येतो. माल्कम मेणबत्त्या पेटवलेल्या बाल्कांवमध्ये प्रवेश करतो. काही क्षण तिथे थांबून बाहेरील आल्हाददायक हवेचा दीर्घ श्वास घेतो. “तो आता कसा आहे?” वयोवृद्ध माल्कम हेलकावणारे डोके खाली घालून अमुक एकाला निर्देश न करता विचारतो. “त्याची तब्येत तशी गंभीर बनलेली नाही … डॉक्टरांना अजून आशा आहे,” तानाजी उत्तर द्यायचा पुढे सरसावतो. निहाल आणि कोंचिता ही जुळी माल्कमसोबत लाकडी बाकावर त्याच्याजवळ बसतात. “माल्कम, खरं म्हणजे आमच्याकडे शब्द नाहीत… जर आम्ही विक्रमादित्याविरुद्धच्या तक्रारीचा पाठपुरावा करण्याचा आग्रह धरला नसता, तर हे असे कधीच घडले नसते,” कोंचिता माल्कमला धीर देण्याचा प्रयत्न करत सांगते. “तुझा दोष नाही आणि ना ही निहालचा. खरी चूक माझीच आहे. ही सूचना ठामपणे मी नाकारायला हवी होती. हे ठिकाण आणि इथल्या लोकांनी आपले प्राण गमावले आहेत हे मी आत्तापर्यंत पाहीले आहे. त्यांचे ह्रदय अजूनही धडधडते आहेत म्हणूनच ते फक्त जिवंत आहेत,” माल्कम म्हणतात. माल्कमच्या या शब्दांनंतर तिथे दीर्घ शांतता पसरते. बाहेरील थंड वाऱ्याची झुळूक बाल्कांवात आल्यामुळे तेथील मेणबत्त्यांचा उजेड नृत्य केल्यागत हेलकावे खातात आणि हेलकावे खाणाऱ्या प्रकाशामुळे त्यांचे चेहरे विकृत दिसू लागतात. कुंपणाच्या आतील जुन्या चिंचेच्या झाडावरील कोवळी, हिरवीगार पाने तेथील थंड वाऱ्याच्या हळूवार स्पर्षाने हर्षोल्हासित होतात. “पाऊस येणार आहे असं वाटतंय,” कारवी बाल्कांवच्या बाहेर हात पसरवत हवेचा अंदाज घेत म्हणाली. तोच कुंपणाबाहेर वाऱ्याची एक लाट येऊन धडकते. त्यावर झाडाच्या डहाळ्या, कोरडी पाने आणि उघड्यावरील प्लास्टिक पिशव्या अस्तव्यस्त पसरतात. वाऱ्याबरोबर कुठेतरी पावसाने भिजलेल्या जमिनीचा गोड आणि परिचित सुगंध सर्वंत्र दरवळतो. घराच्या छतावर पावसाचे जाड थेंब आपटण्याचा आवाज येईपर्यंत वाऱ्यामुळे तिथल्या मेणबत्त्या विझतात आणि बाल्कांवात अंधार पसरतो. “जूनमध्ये पहिल्या पावसाचे आगमन होणेच मला आवडते. ऑगस्टपर्यंत पाऊस लांबणे म्हणजे अति प्रतिक्षाच म्हणावी लागेल,” कारवी म्हणते. माल्कम पायऱ्यांवरून खाली उतरतो आणि पावसाच्या वातावरणाने भरलेल्या आकाशाखाली उभा राहतो. “माल्कम, तुम्हाला नक्की खात्री आहे ना..?” कोंचिता निहालला मध्येच थांबवते. “त्यांना राहू दे,” ती म्हणते. त्यांचा शर्ट आधी पावसाने भिजून चिंब झाला. मग, पाणी त्यांच्या केसांतून हळूहळू खाली उतरू लागले आणि त्यांच्या बायफोकल चष्म्याच्या काचांवर टपकू लागले. बाहेर इतरजण त्यांना सामील झाले आहेत याचीही त्यांना कल्पना राहीलेली नाही. तेवढ्यात एक मोठ्ठा वीजेचा कडकडाट होतो आणि दही पसरल्यागत शुभ्र बनलेल्या आकाशात ढगांनवरील लख्ख प्रकाश उमटतो. गडगडाटाच्या आवाजाचा प्रतिध्वनी आसमंत व्यापून घेतो. आकाशात होणारा विजेचा लकलकाट आणि गडगडाट यांच्या मिश्रणातून अपारंपारिक तालवाद्यांची अनुभूती यावी अशा या परिस्थितीत त्यांनी पावसाला त्यांची पूर्ण त्वचा भिजवण्याची मोकळीकच जणू दिली होती. माल्कम आपल्या डोळ्यांवरील भीजलेला चष्मा काढतो आणि कारवीला अंधारात शोधतो. “तू आत्ताच ऑगस्ट म्हणालीस?” ते तिला विचारतात. त्यांच्या आवाजात उंचावलेल्या अपेक्षांची स्पष्टता जाणवत होती. “तुम्हाला मान्सून म्हणायचे आहे का, माल्कम ? होय, पाऊस पडण्यासाठी ऑगस्टपर्यंत वाट पाहणे खूप त्रासदायकच आहे!” तेवढ्यात, दुसऱ्या मेघगर्जनेने कुंपण उजळते. त्याच क्षणी कारवीने माल्कम यांच्या धूसर डोळ्यांमध्ये एक असामान्य निश्चय टीपला. ते डोळे आत्ता अजिबात थकलेले दिसत नव्हते. अचानक, माल्कम तिच्या नजरेतून अदृश्य होतो. ती घराकडे पाहते. वयाची सत्तरी ओलांडलेले माल्कम आधीच घाईघाईने पायऱ्या चढत होते, एकाच वेळेला दोन पायऱ्या ओलांडत होते.

तीन दिवसांच्या संततधारानंतर अखेर सूर्याचे दर्शन घडले होते. सुर्याची कडक किरणे सोलार अंजुनाच्या कुंपणामधील चिंच आणि काजू झाडांच्या धूळमुक्त पानांवर उमटून त्यांचे तेज वाढवत होती. उष्णतेमुळे ओलसर गडद लाल मातीची आर्द्रता कमी होत होती. मातीतून जणू वाफेचे फवारेच बाहेर पडत होते. एखाद्या काळोख्या खोलीत उघड्या फिलामेंट बल्बच्या उष्णतेखाली एखादा चेनस्मोकर पुस्तक वाचताना जे घडेल तसेच काही तरी. माल्कमने आपल्या नातवाकडे लक्ष देऊन हॉस्पिटलमध्ये अधिक वेळ घालवणे निवडले होते, जो जीवन आणि मृत्यूच्या दरम्यान धोकादायकपणे डोलत होता. कोंचितासोबतच्या भावनात्मक संभाषणानंतर, विक्रमादित्यच्या हत्येच्या कटात सहभागी होण्यास नकार दर्शवलेल्या निहालने युरोपला जाण्यासाठी आपली बॅग भरली होती. मोकळ्या अंगणात काहीतरी आपटण्याचा आवाज झाला. त्यानंतर आणखी एखादी जड वस्तू जमिनीवर आदळण्याचा दुसरा आवाज आला. त्यानंतर तिसरा आणि चौथा आवाज काहीतरी गडगडत असल्याचे दर्शवणारा होता. वातावरणात हलके गुंजन करणारा आवाज येण्यापूर्वी अंगणात एक मिनिटभर शांतता पसरते. तीन दिवस नीलसोबत हॉस्पिटलमध्ये घालवल्यानंतर आणि सकाळी माल्कमने तिथे थांबवण्याचे ठरवल्यानंतर घरी परतलेला क्रेस्पो त्याच्या मित्रांसोबत असतो. खिडकीच्या काठावर बसून तळहाताच्या आकाराचा रिसीव्हर तो हाताळत असतो. कारवी, तानाजी आणि कोंचिता तिथे खिडकीकडे टक लावून पाहतात कारण तिथे ड्रोनचा आवाज वाढत जातो. ते उडते मशीन अखेर खाली उतरते आणि खिडकीजवळ फिरते, एखाद्या मोठ्या यांत्रिक श्वानासारखे. स्क्रेस्पोकडून हनुवटी खाजवण्याची ते वाट पाहत होते. या श्वानरूपी मशीनच्या पायांना चार ठिकाणी शहाळी जोडलेली असतात. “आता, मला कळलं की नाश्त्यापूर्वी आम्ही ताजी शहाळी काढली असती असं तु नेमकं का म्हणाला होतास,” तानाजी क्रेस्पोला म्हणाला. ड्रोनचे चार टोकदार धातूचे भाग हे त्याचे पाय आणि त्याचबरोबर नारळ काढण्याचे यंत्र म्हणून काम करत होते. क्रेस्पोने घरीच बनवलेल्या ड्रोनच्या सहाय्याने सोलर अंजुनाच्या आवारातील माडाची चार शहाळी पाडली होती. एकदा शहाळी जमिनीवर पाडल्यानंतर, ड्रोन जमिनीवर उतरते आणि त्याच्या तीक्ष्ण धातूच्या पायांनी शहाळ्यांना टोचून ब्लेडच्या सहाय्याने उचलते आणि ड्रोनचे नियंत्रण असलेल्या व्यक्तीकडे ते यंत्र उड्डाण करते. खिडकीजवळ पोहचलेले ड्रोन प्रत्येक शहाळे क्रेस्पोच्या हातात सोडते आणि तो एकामागून एक शहाळे आपल्या मित्रांकडे देतो. “क्रेस्पो, मला एक सांग. तर, हे ड्रोन यंत्र तिथे वर गेले. शहाळी उपटून जमिनीवर फेकून दिली, नंतर ती उचलली आणि तुझ्याकडे परत दिली. हे सर्व ठिक… पण तरीही शहाळ्याच्या पाण्यासाठी ती सोलण्याची धडपड का करावी लागते? तुझी मशीन ह्यातही आम्हाला का मदत करू शकत नाही!” तानाजीने क्रेस्पोला टोमणा हाणला. हातात पडलेले शहाळे सोलण्यासाठी तो धडपडत होता. स्वयंपाकघरातून आणलेल्या चाकुतून शहाळ्याला भोक पाडण्यासाठी तो बरेच प्रयत्न करत होता. “या ड्रोनवर अजूनही बरेच काम बाकी आहे,” क्रेस्पो प्रतिसाद देतो. “तुझे ड्रोन मशीन नेमके किती वजन वाहून नेऊ शकते असे तुला वाटते?” कारवी विचारते. कोयत्याच्या सपाट भागाने चाकुचे टोक शहाळ्यात घुसवून त्याला भोक पाडण्याचा ती प्रयत्न करत होती. “मी ५० किलोच्या आसपास म्हणू शकेन,” थोडे डोके खाजवून गणित मांडल्यानंतर क्रस्पो उदगारतो. “शाब्बास. मग तु याच्यावर काम का करत नाही आहेस? अजून किती वेळ लागेल?” “जेम तेम काही आठवडे, तुला आणखी काही वैशिष्टे सूचत आहेत काय?” “लगाम, हे यंत्र एखाद्या गोष्टीवर पकड मजबूत करेल अशा चपखल लगाम व्यवस्थेची खात्री करून घे.”

``आणि जर मी ही ऑफर स्वीकारायला तयार असेन तर?" संदीपने भुवया उंचावून प्रमोदवर्धनना विचारले. "नाही नाही. तुम्ही नेमके कुठल्या परिस्थितीत आहात त्याबद्दल कदाचित तुमचाच गैरसमज झालेला आहे. मला माहित आहे की तुमच्याकडे दुसरा पर्याय नाही," मुख्य संचालक म्हणाले. त्यांनी आपली नजर थेट संदीपच्या डोळ्यांत रोखत विचारले "शिवाय, मी ही डील गोड करण्यासाठी एक हाड फेकू शकतो." अंतर्मनात संदीप थोडा निवांत झाला. प्रमोदवर्धन यांनी दिलेला प्रस्ताव सशर्त होता, त्यामुळे निर्णय घेण्याचा ताण त्याच्यावरून कमी झाला होता. आता "त्या हाडाला खरेच काही मांस आणि कूर्चा चिकटलेली आहे का?" पत्रकाराने मिश्लिकपणे विचारून वातावरण थोडे हलके करण्याचा प्रयत्न केला. "चला, मला माझी ऑफर पुन्हा नव्याने मांडू द्या. मुख्य माहिती आयुक्तपदाच्या खात्रीशीर पदासोबतच मी तुझ्या दिशेने आणखी एक अतिरीक्त हाड फेकू शकतो, जर तु त्या बदल्यात माझ्या दिशेने एक फेकशील तर," संदीपने मिश्किलतेने विचारलेल्या प्रश्नावर तितक्याच मिश्किलपणे प्रमोदवर्धन यांनी प्रतिप्रश्न केला. "मी स्पष्टपणे एक देतो. मला माहित आहे की तुझ्यावर हल्ला करण्याचे डोके विक्रमादित्यच आहे. त्या महत्वाकांक्षी खोडकराला हाताळणे मला कठीण बनले आहे आणि मी त्याच्याविरोधात दस्तएवज एकत्र करण्याच्या प्रयत्नांत आहे. तुझ्याकडे त्याच्याबद्दल काही ठोस पुरावे अथवा त्या घटनेबद्दल तुझ्याकडे काही माहिती असेल तर शेअर करू शकतो जेणेकरून ती माहिती मी माझ्याकडील पुराव्यात जोडू शकतो. निश्चिंत राहा तुझ्याकडे कुणीही बोट दाखवणार नाही. प्रमोदवर्धनने संदीपला खात्री दिली. "मी उद्यापासून त्याची तयारी करू शकतो. पण माझ्याकडून नेमके काय हवे आहे तुम्हाला? "हम्म… तुझ्याकडून माझी आणि रंगाची भेट घडवून आणण्याची इच्छा आहे. प्रमोदवर्धन आपल्या शब्दाचे वजन त्याच्यावर टाकतो. "मला वाटत नाही की ते शक्य होईल. रंगा तुमच्यावर विश्वास ठेवत नाही.. त्याला माहित आहे की तुम्ही त्याच्यावर डूख धरून आहात," संदीप म्हणाला. "पण त्याला तुझ्यावर विश्वास आहे.मला त्याला एक संधी द्यायची आहे जेणेकरून तो माझ्यासमोर बसून कदाचित काही गोष्टी सोडवू शकेल.`` "तो भेटीला सहमत होणार नाहीच तर चर्चेचा प्रश्नच येत नाही. महामंडळाने त्याच्यामागे खूनी पाठवले आहेत.तो ते कधीच विसरू शकणार नाही. संदीप आरामखुर्चीवर मागे हटून सांगतो. पण मनातल्या मनात तो निराश झालेला आहे. त्याने ही मागणी पूर्ण केली नाही तर प्रमोदवर्धन त्याला दिलेले मुख्य माहिती आयुक्तपदाची ऑफर मागे तर घेणार नाही. “आपण हे कसे मॅनेज करू शकतो ते इथे आहे. मी ऐकले आहे की तु त्याला कधीकधी भेटत असतो बरोबर? तु माझ्या हालचालींवर नजर ठेवून असतो?`` ``संदीप मी गो-आहच्या लोकशाही महामंडळाचे मुख्य संचालकपद सांभाळतो.माझ्या राज्याच्या शत्रूला कोण भेटतो हे मला जर माहित नसेल तर मी हे पद भूषविण्यास पात्र नसेन.`` “रंगा आणि मी खूप जुने मित्र आहोत. मी कधीकधी पत्रकारितेच्या हेतूने त्याची भेट घेतो, भूगर्भामधील लोकांमध्ये काय चाललेय ते जाणून घेण्यासाठी.” “तु पत्रकार म्हणून जे काही केलं ते योग्य होतं. आता माझ्यासाठी त्याची भेट निश्चित करा. रंगाला खात्री करून द्या की आमची भेट होईल त्या दिवशी त्याला अभय मिळेल आणि आज शुक्रवार आहे, बरोबर आबा?” राजकीय सल्लागार होकारार्थी मान हलवतो. “आणि सोमवारी तु गो-आहचे मुख्य माहिती आयुक्त म्हणून कामाला सुरुवात करू शकतो. तुमचे नियुक्ती पत्र आमच्याकडे तयार आहे.” संदीप आपली नजर खोलीवर न्याहाळतो. त्याला कळून चुकते की आता तडजोडीसाठी खूपच कमी संधी आहे. प्रमोदवर्धन त्याच्या मनातील संकोच ओळखतात. “बघ, तुला करायचं फक्त इतकंच आहे की त्याची भेट घेऊन पुढची तारीख निश्चित करायची आहे. तुला त्याच्यापर्यंत हा संदेश पाठवण्याची पद्दत माहित आहे बरोबर?`` संदीप मान हलवतो. “उत्तम. अभिनंदन संदीप. मग आपण सोमवारी तुमच्या अधिकृत क्षमतेत भेटू,” प्रमोदवर्धन उठून बैठक संपल्याचे सूचित करतात. अनिर्णित आणि अर्धवट चिंताग्रस्त संदीपला बाहेर सोडून आबा मुख्य संचालकाच्या केबिनमध्ये परततो.

आज संदीपने सुंदर गो-आह टीव्ही ऑफिससाठी सर्वात जवळचा मार्ग निवडला होता. अशोक बार आणि रेस्टॉरंटकडूनच हा मार्ग जात होता. त्याला आठवला तो दिवस जेव्हा त्याला त्याच्या गालाच्या कातडीसोबत शाकुती पुढे करण्यात आली होती. बारच्या उघड्या दरवाजासमोरून चालत पुढे जाताना नकळतपणे त्याचा हात गालावरील त्या हल्ल्याच्या जखमेला स्पर्श करून गेला. त्या दिवशी ह्याच दरवाजातून त्याने विक्रमादित्यच्या त्या गुंडापासून कशीबशी आपली सुटका करून घेतली होती. त्याची गालावरची जखम आता कमी-अधिक प्रमाणात भरून निघत होती. पण या हल्ल्यानंतर संदीपच्या मनातील असुरक्षिततेची भीती दूर व्हायला मात्र अजूनही थोडा अवधी जावा लागणार होता. तो चालत असताना तेथील खांब आणि भिंतींवरील आपल्या सावलीचे प्रतिबिंब न्याहाळत होता. ही सावली भूतकाळातील आठवणींची भूते जागी करत होती. तेथील अरूंद वाटेतील रिकाम्या बाकड्यांमागे तर ही भूते नसतील, या भीतीने त्याची नजर या भूतांचा शोध घेत असल्याचा आभास होत होता. संदीप तरूण होता त्यावेळी दक्षता किंवा सावधगिरी हा शब्द त्याच्या खिजगणतीतच नव्हता. तो कॉलेजमध्ये असताना आणि नंतरचा काही काळ, संदीपच्या मित्रांनी त्याला ‘सोरेल’ असे टोपणनाव दिले होते. फ्रेंच तत्वज्ञानी जॉर्जेस सोरेल, जे त्याच्या अराजकतावादाकडील झुकावासाठी ओळखले जात होते. संदीपने डाव्या विचारसरणीच्या एका गटाचे गुप्तपणे नेतृत्व केले होते. गोव्यासाठी कॉर्पोरेट प्रशासकीय पद्धतीच्या मॉड्यूलचा मुकाबला करण्यासाठी ह्याच गटाने कित्येक आक्रमक चर्चा घडवून आणि पत्रके वाटून अराजकतावादाचा पुरस्कार केला होता. तरुण, काटक, उंच आणि लांब, झुलपेदार केस असलेला संदीप हा डाव्या विचारसरणीचा आणि आपल्या तेजस्वी वक्तृत्वाने सर्वांची ह्रदये जिंकणारा हिरो होता. आपल्या डाव्या विचारसरणीचा आधार घेऊन ‘भूगर्भीय’ लोकांसाठी सांस्कृतिक, साहित्यिक आणि सामाजिक-राजकीय कार्यक्रमांतून प्रचार करण्याचे काम तो सातत्याने करत होता. त्याच्या चतुर वकिली युक्तीवादातून लोकांचे खूप मनोरंजन होत असे, मात्र या विचारसरणीकडे लोक अभावानेच आकर्षित होताना दिसत होते. खाजगीत, तो आपली तुलना सोरेलशी होत असल्यामुळे बराच चिडला होता. त्याऐवजी त्याला स्वतःची तुलना चे ग्वेराला याच्याशी होत असल्यास परवडत होते. सार्वजनिक कार्यक्रमांत आपल्या डोक्यावर स्टायलिश बेरेट घालून तो या तुलनेची भरपाई करण्याचा प्रयत्न करत होता. पण, नुकत्याच झालेल्या या हल्ल्याने संदीपच्या संवेदनांना धक्का बसला होता. एक तरुण म्हणून त्याच्या सुरुवातीच्या काळात त्याच्यावर व्हॅन्गार्डिझम विचारांचा प्रभाव होता. त्यानंतर त्याच्यावरील वैचारिक विरोधाभासांना तो सहज बळी पडला होता आणि याची पुरेपुर माहिती त्याला होती. व्हॅन्गार्डिझम, हा एक लेनिनवादी विचार. कामगार वर्ग तथा राजकीयदृष्ट्या जागरूक अशा व्यक्तींच्या आणि त्यांच्या विचारांनी प्रेरीत क्रांतिकारी चळवळींच्या नेतृत्वावर हा विचार आधारलेला होता. संदीपमधील हा विरोधाभास आता स्पष्ट होत होता. विशेषकरून त्याच्या पत्रकारितेतील पेशाबाबत. जो स्वतः अराजकता हे जीवनाचे तत्वज्ञान आहे, असा दावा करत होता तोच संदीप राज्यातील बड्या खाण मंडळींचा आवडता पत्रकार बनला होता. यांपैकी बहुतेक हे त्याच्याच उच्चभ्रू जातीचे प्रतिनिधित्व करत होते. आपल्या अस्खलित बोलण्याच्या कलेच्या आधारावर तोंडदेखला अराजकता समर्थक असूनही तो लगेच बेपर्वा वृत्तीत त्याचे रूपांतर करू शकत होता. वैचारीक खोली नसलेल्या निव्वळ शब्दपाल्हाळ लेखनाच्या आधारावर बाहेरील मीडिया मालकांची बोली वाढविण्याचा प्रयत्न करत होता. लोहखनिज आणि मॅंगनीज खाण उद्योगाचा तो उतरता काळ होता. खाण क्षेत्रावरील आपल्या अर्थव्यवस्थेचा भार आता सरकारने पर्यटनावर टाकायला सुरूवात केली होती. राज्यातील बहुतेक पारंपारिक खाण कंपन्या आधीच पर्यटन-केंद्रित व्यवसायांकडे जाण्याच्या तयारीत होत्या आणि जनमत तयार करण्यासाठी माध्यम क्षेत्रावर त्यांनी आपली पकड कायम ठेवली होती. ह्याच माध्यम क्षेत्राच्या आधारावर राज्यात गो-आहच्या लोकशाही महामंडळाच्या निर्मितीसाठी सक्रियपणे पुरस्कार केला होता. ही एक दूरदृष्टीची चाल होती, ज्याने अखेरीस कॉर्पोरेट गव्हर्नन्स संस्थेच्या मंडळाचे संचालक बनून राज्याच्या अनेक महत्वाच्या व्यावसायांवर आपली पकड मजबूत केली होती. खाण प्रवर्तकांना भूगर्भीय अधिवासात पाठवल्यानंतर, त्यांनी आपल्या विशेषाधिकाराच्या बळावर तेथील बारीक सारीक व्यवसाय जबरदस्तीने ताब्यात अथवा विकत घेतले. त्याच्या चेहऱ्यावरील भरून येणाऱ्या त्या निस्तेज पांढर्‍या रेषा संदीपच्या दुभंगलेल्या मानसिकतेवरच प्रश्नचिन्ह निर्माण करत होते. अराजकतावादी आणि क्षमायाचक अशा दोन्ही टोप्या तो आपल्या इच्छेनुसार घालू शकत होता की काय, अशी परिस्थिती निर्माण झाली होती. स्वतःच्याच प्रश्नांसोबत चालत असता तो सुंदर गो-आह टीव्हीच्या कार्यालयात पोहचला होता आणि तिथे त्याचे संपादक जॉय दासगुप्तो यांचेही त्याच्यासाठी वेगळे प्रश्न असतील याचीही त्याला कल्पना होती.

वैद्यकीय तज्ज्ञ क्लॉड द क्लेअरवॉयंटच्या जगण्याच्या साधनांचे गुपीत वर्षांनुवर्षांत काही सोडवू शकले नाव्हते. हा सुरकुतलेला ‘ऋषी’ दोन दशकांपासून एक इंचही हलला नव्हता की, या काळात त्यांने अन्न किंवा पेय प्राशन केल्याचीही माहिती नव्हती. पण भूगर्भीय परिसरात एक आख्यायिका होती. ज्या वाळवीने हळूहळू क्लॉड यांच्या शरीरावर ताव मारला होता, त्याच वाळवीने सहजीवनाच्या मदतीने आपल्या स्रावांद्वारे त्यांचे पोषण केले होते. भूगर्भीयांसाठी, क्लॉड द क्लेअरवॉयंट, हे या गुहांचे राखणदारच होते. ते तरूण असताना आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल पर्माकल्चरिस्ट होते. डेमोक्रॅटिक कॉर्पोरेशन ऑफ गो-आहद्वारे 'आर्थिकदृष्ट्या अव्यवहार्य' गटाच्या मेंढपाळांच्या पहिल्या फेरीत त्यांना गुहेत पाठविण्यात आले होते. पण गुहेत प्रवेश केल्यानंतर क्लॉड यांनीच जमिनीखाली खोलवर प्रथमतः फळे देणारी झाडे लावण्याचा मार्ग शोधून काढला होता. एक प्रशिक्षित वनस्पतिशास्त्रज्ञ या नात्याने क्लॉड यांनी पेरू, अंजीर, पपई, लिंबू, तुती आणि इतर विविध बेरीच्या रोपट्यांची लागवड केली होती. विशेष म्हणजे सूर्यप्रकाशाचा अभाव आणि कमी पाण्यात जगू शकतील अशा वनस्पती त्यांनी विकसीत केल्या होत्या. येथील ताज्या फळांचे पीक खाद्य म्हणून हाती लागल्यामुळेच स्थलांतरानंतरच्या काही वर्षांनी भूगर्भात पसरलेल्या स्कर्वी महामारीच्या काळात लहान मुलांमध्ये हा संसर्ग टाळण्यास मदत झाली. भूगर्भातील खोलात जिथे उजेड नाही आणि पाण्याचा मर्यादीत स्रोत उपलब्ध आहे तिथे पहिल्यांदा झाडे लावून पीक घेण्याचा यशस्वी चमत्कार आणि विशेष प्रयोग करून तयार केलेल्या वनस्पती आणि त्यांच्या फळांच्या सेवनातून स्कर्वीच्या संसर्गाचा झालेला शेवट या घटनांनी क्लॉड यांना भूगर्भातील महानायक बनवले होते. भूगर्भीय गुहांत अशा तऱ्हेने एखाद्या महानायकाचा जन्म होणे हे निश्चितच महामंडळाला परवडणारे नव्हतेच. एक महानायक जो कदाचित या गुहांतील असंतुष्ट लोकांच्या बंडाचा नायक बनू शकतो त्याचे नेतृत्व वेळीच ठेचून काढणे गरजेचे होते. महामंडळाने नेमके तेच करण्याचा प्रयत्न सुरू केला. महामंडळाने एक फर्मान जारी करून त्याची चळवळ बंद पाडली. क्लॉड यांना पर्राच्या गुहेतून बाहेर जाण्यास औपचारिकपणे प्रतिबंधित करण्यात आले. क्लॉड यांनी आपल्यावरील या प्रतिबंधित आदेशाला तेवढ्याच उल्लेखनीय आणि क्रांतिकारक पद्धतीने जबाब दिला. त्यांनी पर्रा गुहेतील अगदी खोलातील जागेची निवड करून तिथून आपण अजिबात हलणार नाही अशी जाहीर प्रतिज्ञाच करून टाकली. त्यांच्या या प्रतिज्ञेमुळे धक्का बसलेल्या लोकांनी पर्रा गुहेकडे आपल्या राखणदारासाठी अन्न आणि खाण्याच्या वस्तू घेऊन धाव घ्यायला सुरूवात केली. क्लॉड यांनी त्यांच्या भावनांचा आदर केला पण त्यांच्याकडून अन्न स्विकारण्यास नकार दर्शवला. एकाच ठिकाणी अचलपणे आणि उपाशी बराच काळ ठाण मांडून बसल्यामुळे ते शारीरिकरित्या कमजोर आणि जर्जर बनले. तोच काळ होता जेव्हा हळूहळू वाळवी त्यांच्या शरीरावर पसरायला सुरूवात झाली आणि त्यांना उब मिळवून देऊ लागली. कालांतराने, त्यांच्या पायाभोवती वाळवीचा ढिगारा वाढू लागला. हळूहळू हा ढिगारा कंबरेपर्यंत रेंगाळत जाऊ लागला. कमरेपर्यंतच्या शरीराचा भाग वाळवीने व्यापल्यामुळे एखाद्या वारूळासारखे देवताचे रूपच क्लॉड यांना प्राप्त झाले होते. भूगर्भातील पुरुष, स्त्रिया आणि मुले या वाळवीने व्यापून घेतलेल्या मानवाला पाहण्यासाठी कुतूहलाने आणि आदराने तिथे झुंडीने येत होती. भूगर्भातील त्यांच्या लोकप्रियतेमुळे अखेरीस महामंडळाला क्लॉड यांना तिथे तसेच राहू देण्यास भाग पडले. त्यांना तिथेच भूगर्भातच हद्दपार करण्यात आले. क्लॉडजवळ बसलेली महिला, जी धारदार चिरे दगडाच्या तुकड्यांनी समुद्री खड्यांवर काहीतरी लिहित होती, तीचे नाव चैनिका सिंहलता होते. चैनिकाने पहिल्यांदा पत्रकार म्हणून दिल्लीतून गो-आहला भेट दिली होती. परंतु, नंतर ती भूगर्भीय जीवनाची अभ्यासिका म्हणून इथेच कायम राहिली. तिने बाहेरील परिसरातील विकत घेतलेला अलिशान अपार्टमेंट सोडून या गुहेतच राहाण्याचा पर्याय निवडला. इथे तिने तिच्या आत्तापर्यंतच्या प्रवासाची आणि तिच्यातील बदलांची तपशीलवार माहिती या खड्यांवर कोरली होती. कालांतराने, तिने क्लॉड यांच्या मुखातून होणाऱ्या गूढ उच्चारांचा उलगडा करण्यावर प्रभुत्व मिळवले. जेव्हा त्यांचे भूमिगत अनुयायी त्यांच्याकडे आपल्या जीवनातील प्रश्नांची आणि समस्यांची उत्तरे शोधत यायचे, तेव्हा क्लॉड जे काही पुटपुटत असे, ते सगळे चैनिका टिपत जायची. प्रत्येक अनुयायी नम्रपणे हातात गारगोट्या घेऊन गुहेत प्रवेश करून त्यांना वाहायचा. नंतर चैनिका या गारगोट्यांवर क्लॉड यांच्या मुखातून पुटपुटले गेलेले शब्द काळजीपूर्वक कोरून घ्यायची आणि ते घेऊन हे लोक बाहेर पडायचे. संदीपने खिशात हात घालून असेच काही खडे बाहेर काढले. ते त्याने चैनिकासमोर ढिगाऱ्यावर ठेवले. मग तो क्लॉडकडे वळला

जेव्हा अपवादात्मक कौशल्य एकमेकांशी समन्वय साधते, तेव्हा तो समन्वय कर्करोगावरही उपचार ठरू शकतो. पण जेव्हा तेच कौशल्य धूर्त भावनेतून वापरलेले जाते तेव्हा, त्यातून जॉय दासगुप्तोसारखी कर्करोगाची गाठही तयार होते. जॉय आपल्या मिनिमलिस्ट ऑफिसमध्ये बसला होता. संपादकाची नजर त्यांच्या टेबलावरील न्यूझीलंडच्या कोरोमंडल हार्बरमधील कॅथेड्रल कोव्हच्या आश्चर्यकारक प्रतिमेवर खिळली होती. गतसाली या ऐतिहासिक नैसर्गिक वारसास्थळाला भेट दिली असता त्यांनी हे छायाचित्र टीपले होते. गो-आहमधील त्यांच्या जवळपास दोन दशकांच्या कार्यकाळात कोरोमंडेलमध्ये खरेदी केलेले अनेक अपार्टमेंट्स विकण्यासाठी किंवा भाड्याने देण्यासाठी जॉय दरवर्षी न्यूझीलंडला भेट देत असत. गेल्या वर्षी, गो-आह मंडळाच्या लोकशाही महामंडळामधील दोन संचालकांमधील तंट्यावर समेट घडवून आणला तेव्हा जॉयने त्यातून मिळालेल्या ब्रोकरेजच्या साहाय्याने समोर समुद्राचे विहंगम दृश्य असलेले दोन अपार्टमेंट खरेदी केले होते. त्या समुद्रकाठच्या कोनाची मोहीनी त्यांच्यावर आरूढ झाली होती. त्यांच्या ऑफिसमधली दुसरी एकमेव वस्तू म्हणजे तिथे असलेली एक मोठी, रंगीबेरंगी सरड्याची प्रतिकृती. हे एक प्रगत पॉलिमर टॉय होते, सुमारे दोन फूट उंच, जे त्याला कितीही कुरतडले आणि पिळले तरीही त्याच्या मूळ आकारात परत येऊ शकत होते. ठरावीक अंतराने ते रंग देखील बदलू शकत होते. ऑफिसमध्ये ठेवण्यासाठी हे असले विलक्षण टॉय त्यांनी का निवडले याबाबत त्यांना कुणीही विचारले नव्हते. कदाचित, जे लोक जॉयला ओळखायचे त्यांना हे विचारायची गरजच वाटत नव्हती. विविध मीडिया प्लॅटफॉर्म्सचे संपादक म्हणून काम करत असताना मध्यंतराच्या दीर्घ सेवाखंड कालावधीत पत्रकारितेत नसताना जॉयने बरेच कारनामे केले होते. डेमोक्रॅटिक कॉर्पोरेशन ऑफ गो-आहच्या ओव्हरलॉर्ड्सची तळी उचलणाऱ्या आणि त्यांच्याच छुप्या पाठींब्याने निर्देशित केलेल्या अनेक भूमिका त्यांनी वठवल्या. मीडियाच्या वेगवेगळ्या प्लॅटफॉर्म्सवर संपादकाची भूमिका बजावत असताना मध्यंतराच्या काळात जॉयने गो- आहच्या लोकशाही महामंडळातर्फे धनिकांच्या वेगवेगळ्या गोष्टींसाठी महत्वाची मध्यस्तीची भूमिका बजावली होती. संपादकांच्या भूमिकेत नसताना त्यांनी लोकशाही महामंडळासाठी मीडिया रणनीतिकार (स्ट्रॅटेजिस्ट), खाण आणि कॅसिनो कंपन्यांसाठी जनसंपर्क रणनीतिकार, नगरसेवक तथा महापालिकेच्या नगरसेवकांसाठी कठीण प्रसंगी सरंक्षणकर्ता आणि अगदी रेस्टॉरंट्ससाठी एक मजेदार पाककला समीक्षक म्हणूनही भूमिका बजावत होती. आज ते खदखदत होते. आत्ताच काही क्षणापूर्वी त्यांचा विक्रमादित्यशी फोनवर संवाद झाला होता. त्यांच्या पत्रकाराने विक्रमादित्याच्या मुलाखतीवेळी मर्यादांचा भंग करून प्रश्न केल्यावरून त्यांची अत्यंत शिवराळ भाषेत हजेरी घेतली होती. मुलाखतीतून वादग्रस्त आणि गंभीर प्रश्न वगळण्याचे मान्य केल्यानंतरच विक्रमादित्य थोडे शांत झाल्याचे वाटत होते. " जॉय, हे सगळं तुझ्यावर अवलंबून आहे," संचालक म्हणाले. “तुम्हाला माहित आहे की तुम्ही अजूनही आमच्यासोबत इस्तंबूलच्या त्या चार्टर फ्लाइटमध्ये येऊ शकता. तुम्हांला आमच्याबरोबर यायचे आहे... बरोबर ना ?" गो-आहच्या सत्तेच्या गोटात इस्तंबूल हा शब्द गेल्या काही आठवड्यांपासून बराच चर्चेत होता. विक्रमादित्यकडे त्यांचे जवळचे मित्र, बडे व्यवसायिक आणि त्यांचे प्रमुख सूत्रधार यांच्यासाठी ‘खास’ मेजवानींचे आयोजन करण्याची हातोटी होती. अशा प्रत्येक वेळी त्यांनी आपल्या वैयक्तिक संपत्तीत शंभर कोटींचा आकडा पार केला होता. विक्रमादित्यने हा सुवर्ण आकडा प्राप्त केला की लगेच दर अंतराने काही महिन्यांनी अशा मेजवान्यांचे ते आयोजन करत होते. यावेळची इस्तंबूल मेजवानी थोडी मोठीच होती. कारण विक्रमादित्यांनी आपल्या वैयक्तिक संपत्तीचा ५० हजार कोटी रूपयांचा टप्पा गाठला होता. त्यांची सर्वात जवळची मित्रमंडळी, जे महामंडळाच्या व्यवहारांशी संबंधीत होते आणि वेगवेगळ्या उद्योगांचे मालक होते, ज्यांनी ही संपत्ती प्राप्त करून देण्यासंबंधीचे धोरण आखण्यात त्यांना साहाय्य केले होते त्यांनी आधीच मेजवानीला उपस्थित राहण्याची हमी दिली होती. जॉय, जे विक्रमादित्याला त्यांच्या व्यवसायात नेहमीच उपयोगी ठरत होते त्यांना बॉस्पोरसच्या किनाऱ्यावर गो-आहच्या सामाजिक गोटातील अभिजन वर्गासोबत पार्टीत सहभागी होण्याची प्रचंड उत्सुकता लागून राहीली होती. "मी करतो.... मी करतो.... माझ्यावर विश्वास ठेवा, ते सगळे वादग्रस्त भाग मी मुलाखतीतून कधीच वगळले आहेत. मी आत्ताच संदीपला भेटतोय. तुमची नाराजी मी त्याला त्याला सांगेन,” जॉय संचालकांना म्हणाले. “ मी ते आधीच केले आहे. तरीही तुला त्याची गरज का आहे? हा माणूस म्हणजे एक जीवाश्म आहे." “मला कळत नाही की तो अधूनमधून तुमच्या बाबतीत असे मर्यादांचे उल्लंघन करतो? पण एक पत्रकार म्हणून, जर तुम्ही त्याची विचारधारा आणि त्याच्या उच्चवर्णीय असण्याची कळ दाबली, की तो योग्य उत्तरार्धही सादर करतो. दर्शकांचंही त्याच्यातून बरंच मनोरंजन होते.”

काळजीपूर्वक विचार केल्यानंतर, संदीपने अंदाजाने क्रमांक ए/२, व्हिक्टोरिया दी कुडका व्हीलाचा दरवाजा ठोठावला. व्हीलाचा दरवाजा ज्याचे त्याला दर्शन घडले तो हवामानाची बदलती आव्हाने जसा पाऊस आणि कडक सूर्याच्या प्रकाशाच्या आक्रमणांची साक्ष देत होता. दरवाजाचा करड्या रंगाचा कोट कडांवर फिकट पडला होता. दरवाजाचे पितळेचे जोड गंजल्याने खराब झाले होते आणि दुर्लक्षित दातांसारखे पिवळे पडले होते. त्याच्या दरवाजाच्या ठोठावण्याला कुणीही प्रतिसाद देत नव्हता. दारावरची बेलही चालत नव्हती. हातातील पावतीवरील घर क्रमांक आणखी एकवेळा पडताळून खात्री करून घेतल्यानंतर संदीप दरवाजा ढकलतो आणि आश्चयाची गोष्ट म्हणजे तो दरवाजा हळूवार उघडतो. "हॅलो, ... घरी कोणी आहे का?" संदीप विशेषतः कुणाचाच अंदाज न घेता हाक मारतो. घरी कुणीच नाही अशा अंदाजाने संदीप सावधपणे घरात प्रवेश करतो. घरात सगळीकडे अस्तव्यस्त परिस्थीती असते. घरात प्रवेश केल्यानंतर शिळ्या तंबाखूच्या वासाच्या भिंतीजवळून चालत गेल्यावर, सांडलेल्या पाण्याच्या डबक्याला चुकवत आणि रिकामे कार्टन्स आणि बिअरच्या बाटल्या पाहत संदीप ड्रॉईंगरूमच्या मधोमध उभा राहतो, तेथील अवस्था पाहुन तो गोंधळतो. एका अस्वस्छ टेबलावर, त्याला व्हायट व्हिडो गांजाच्या स्टिकरची एक प्लास्टिकची पिशवी दिसते. ती पिशवी गांजाच्या कळ्यांनी अर्धी भरलेली असते. तो पावतीवरील वस्तूच्या नावाची पडताळणी करतो आणि नकळतपणे त्या टेबलवरील पिशवीच्या जवळ ठेवतो. तो पुन्हा एकदा घराच्या सभोवताली नजर फिरवतो. आपल्या फोनवर ही परिस्थिती टीपतो. दुसऱ्या दिवशी प्रमोदवर्धन यांची भेट घेण्यापूर्वी तो विक्रमादित्य आणि रुडॉल्फ आणि त्याच्या टोळीचे संबंध जुळवण्याचा प्रयत्न करतो. भू-महसूल संचालक आणि गुंडाची टोळी यांच्या संगनमताविषयीचे सबळ पुरावे गोळा करून तो मुख्य संचालकांच्या भेटीच्या इराद्यात असतो. जसजसा तो स्वयंपाकघराकडे जातो तसतसा बाहेर कुणाच्या बडबडण्याचा आवाज वाढू लागतो. थंड वातावरणाने गोठलेल्या स्वयंपाकघराच्या खिडकीतून पुढील मार्ग अस्पष्ट दिसत होता. तिथे दोन माणसे व्हिला ए/२ च्या दाराकडे वेगाने येताना दिसतात. जसजसे ते जवळ येतात तसतसे त्यांचा संवाद स्पष्टपणे संदीपला ऐकू येतो. तो आता आवाज ओळखतो. तो रुडॉल्फ आणि त्याचा साथीदाराचा असतो. “मी तुझी मस्तकी करत नाही. पण मी जवळजवळ दहा मिनिटे सॉरपोतेलमधून मुक्तपणे जात होतो. त्याला फक्त अंत नव्हता,” एकाचा आवाज म्हणतो. "श्श... तू दरवाजा उघडाच ठेवला होता?” रूडॉल्फ दरवाज्याकडे पाहून त्याच्या साथीदाराला विचारतो. “नाही. क्षणभर विचार करून ‘कदाचित असेल’,” साथीदार गोंधळतो. पुन्हा काही क्षण शांतता पसरते. त्यांचे संभाषण स्पष्टपणे एकण्याची संदीपची उत्सुकता ताणली जाते पण तोपर्यंत दोघेही अगदीच दरवाजाकडे पोहचतात. अकस्मात आपल्याच हल्लेखोरांना अगदीच समोर पाहील्यानंतर संदीप बिथरतो. त्याचा घसा कोरडा पडतो आणि पाय थरथरतात. तो तिथून निसटण्याचा मार्ग शोधतो. संदीपला जाड, घाणेरड्या पडद्याने अस्पष्ट असलेला दरवाजा दिसण्यापूर्वी तो स्वतःचा बचाव करण्यासाठी काहीतरी शोधत स्वयंपाकघर स्कॅन करतो. मऊ पावलांनी ड्रॉईंग रूमच्या जवळ जाताना, तो सावधपणे नॉब वळवतो, जसा तो आपले पाऊल दरवाज्याबाहेर टाकतो तोच त्याचा पाय बागेतील पाण्याच्या रबरी पाईपला अडकतो. तो अडखळतो आणि तिथेच असलेल्या धातूच्या बादलीवर धडकतो. संदीप जसा उठतो तसतसा त्याला स्वयंपाक घराकडे घाईघाईने कुणीतरी चालत येत असलेल्या पावलांची चाहुल लागते. तो मागे वळून न पाहता व्हिलामधून सुटका करून घेण्यासाठी शक्य तितक्या वेगाने पळ काढतो.

जॉयसमोरील खुर्चीवर संदीप बसला होता. सुंदर गो-आह टीव्ही वेबसाईटच्या उशिराच्या आवृत्तीसाठी संपादकीय टाईप करण्यात जॉय मग्न होते. दोघेही एकमेकांच्या नजरेला नजर भिडवणे टाळत होते. जॉय यांनी संपादकीय टाईप करण्याच्या निमित्ताने आपली सगळी नजर समोरील संगणकावर एकाग्र केली होती तर संदीप मात्र संपादकांच्या केबिनमधील त्या रंगबदल्या सरड्याच्या टॉयकडे एकटक पाहत बसला होता. जॉय यांच्या कॅबिनमध्ये घाईगडबडीत प्रवेश करून खुर्चीवर बसल्यापासून त्या टॉयने दोनवेळा आपला रंग बदलला होता. लाकूड तपकिरीपासून काही मिनिटांपूर्वी गिरगिट हिरवा रंग धारण केला होता आणि आता हे टॉय अग्निमय लाल रंगात अवतार घेण्याच्या प्रक्रियेत होते. संपादकीय टाईप करून संपल्यानंतर जॉयने त्याचा चष्मा काढला आणि टेबलावर फेकला. संदीपला समजले.....समोरून काय येत आहे..... “प्रत्येक वेळी मी तुझ्याकडून काहीतरी चांगलं काम होईल ही अपेक्षा करीत असतो, पण तु मात्र पुढे जाऊन विक्रमादित्यासारख्या एखाद्याची नाराजी ओढवून घेतोस… आणखी एक तक्रार आणि तुझे काम तमाम झाले..... तुझी नोकरी जाईल आणि तुची रवानगी भूगर्भ वसाहतीतील गुहेत होईल,” जॉयने आपल्या नेहमीच्या शैलीत पण किंचित उत्साही पद्धतीने संदीपला फटकारले.. “पण बॉस, त्यांनी जवळ जवळ मान्य केले आहे, की हा हल्ला त्यांच्या आदेशावरूनच झाला होता.…” संदीपने आपल्या चेहऱ्यावरील त्या हल्ल्याच्या पांढऱ्या डागांकडे बोट दाखवत म्हटले. “इथे तु पुन्हा चुक करतो आहेस, पुराव्याशिवाय आरोप करतो आहेस.” “तुम्हाला आणखी काय पुरावा हवा आहे बॉस ? त्यांनी जवळजवळ मला कितीतरी शब्दांत हे सांगितले आहे.” "जवळजवळ? पत्रकारासाठी जवळजवळ पुरेसे असत नाही. ” “अर्थात, त्यांनी स्वतः हल्ल्याचे आदेश दिले असे स्पष्टपणाने सांगितले नसले तरी त्यांनी वापरलेले शब्द आणि त्यांची भाषा हे सूचित करण्यासाठी पुरेशी होती. आज तर त्यांनी पुन्हा एकदा मला धमकावले.” “ऐक संदीप, हा आता अजून एक अर्धवट आणि निराधार आरोप वाटतो. इथिओपियामधून आयात केलेल्या दुधात फॉर्मेलिन मिसळले असल्याचा जो प्रकार तू केला तसाच.” संदीपच्या कपाळावरील डागांमुळे आधीच फिकट गुलाबी भासणारे त्याचे डोके संपादकांच्या नकारात्मक युक्तीवादामुळे सहनशीलतेचा पारा चढून लालभडक बनले होते. शेवटी सहनशीलतेचा अंत होऊन तो एकाएकी संपादकांवर भडकला. “तुम्ही स्वतः इस्तंबूलला जाणार्‍या टूरसाठी व्याकुळ आहात, याचा अर्थ तुम्ही प्रत्येकवेळी विक्रमादित्यच्या चुकांची पाठराखण करत राहावी असे होऊ शकत नाही. ” संदीपच्या आक्रोशानंतर संपादकांच्या केबिनमध्ये बराच वेळ शांतता पसरली. जॉय आपल्या टेबलवरून चष्मा उचलून त्याच्या काड्या आपल्या कानामागे अटकवत असल्याचे दिसले. या आकस्मिक आक्रोशानंतर संदीप हळूहळू शांत झाला. त्याचा लाल भडक झालेला चेहराही पूर्ववत झाला. पण या दरम्यान त्या टॉयने मात्र आपली लाल भडक रंगात परिवर्तीत होण्याची प्रक्रिया पूर्ण केली होती. जॉय उभे राहीले आणि त्यांनी संदीपकडे पाहत स्मित हास्य केले. आता खरं नाही..... संदीप स्वतःशीच पुटपुटला. “मी मघाशी म्हटले ते हेच. आत्तासाठी हा विषय इथेच पुरे. तुझ्यासोबत काय करायचे हे मी ठरवेपर्यंत तू स्वत:ला अनुपस्थितीच्या रजेवर असल्याचे समज.” “आणि आजची मुलाखत…?” “ती संपादित केलेली आहे. जे ठेवायचे आहे ते मी ठेवले आहे.” “ती संपादित मुलाखत मी बघू शकतो का?” “नाही…! तू आता निघू शकतोस. मी निर्णय घेतल्यानंतर तुला बोलावून घेईन. तोपर्यंत, तु इस्तंबूल पार्टीसंबंधीची माहिती स्वतःकडे ठेवणे पसंत करशील, की त्याबद्दल शहरांत सर्वंत्र बोभाटा करशील याचा जरा गांभीर्याने विचार करावा असे मला वाटते.” त्या दिवशी दुस-यांदा पोटात गोळा घेऊन संदीप दाराकडे निघाला होता. पण यावेळी त्याला नेमके काय करायचे ते कळले होते. एक - तो इस्तंबूल पार्टीसंबंधीच्या पुराव्यांसकट संपादकांचा सामना करेल. पण त्याआधी, तो 'क्लॉड द क्लेअरवॉयंट', भूगर्भ वस्तीतील लोकांचा तारणहार, त्यांची पर्राच्या गुहेत जाऊन भेट घेईल.

संदीपच्या हातातील झगमगणारी टॉर्च त्याला घनदाट जंगलातून लाडक्याचो वझरपर्यंत जाण्यात आधार ठरत होती. तो स्वत:ची तुलना त्याचा आदर्श चे ग्वेराशी करत असतो, जो जग्वारच्या ऐटीने बोलिव्हियन जंगलांमधून त्याच्या Ejército de Liberación Nacional de Bolivia सैन्यासह फिरत होता. संदीपची जबर इच्छा होती 'Route du Ché' ट्रेकसाठी साइन अप करायची, जो आता बोलिव्हियामध्ये हेरिटेज टूर म्हणून प्रसिद्ध आहे. संदीपच्या मागे शेकडो यार्ड, जंगलाची सवय नसलेले दोन्ही गुंड, ट्रेकच्या खडबडीत परिस्थितीशी झुंजत होते. जंगलाच्या कडेला संदीपची पार्क केलेली कार दिसल्यानंतरच त्यांनी पुढे त्रासदायक रात्र काढावी लागणार असल्याचा अंदाज लावला होता. "आम्ही किमान एक टॉर्च तरी बरोबर घ्यायला हवी होती!" डोक्यावरील जाड फांदीमुळे अडखळलेला रुडॉल्फ साथीदाराला नाराजीने बोलतो. त्याच्या दोन पावले मागे, त्याचा साथीदार एका अतिवाढलेल्या वेलींमध्ये अडकतो. “चा आयला, काय हे जंगल,” तो पुटपुटतो. धबधब्याच्या मागील असलेली गुहा काळोखी, ओलसर आणि रिकामी आहे. संदीप थोडा लवकर पोहचला होता. रंगा अजून तिथे आलाच नव्हता. संदीपला त्याच्या डाव्या पायात एक परिचित वळवळ जाणवते. तो बूट काढतो. त्याचे रक्त ओढून घेतलेली जाड जळू तो ओढून काढतो. जळूच्या चाव्याच्या वेदनांनी तो विव्हळतो. "बॉस, तिथे एक गुहा आहे!" साथीदार रुडॉल्फला सांगतो. गुहेच्या आतून कुणीतरी विव्हळत असल्याचा आवाज त्यांना ऐकू येतो. “चल, जाऊया,” रुडॉल्फ त्याच्या साथीदाराला हाक मारत पुढे सरसावतो. संदीपला गुहेबाहेर पावलांचा आवाज ऐकू येतो. रंगा आल्याच्या जाणीवेने तो निश्चिंत होतो. अचानक, त्याला एक मोठा आवाज ऐकू येतो, "चल जाऊया, जाऊया." संदीपला तो अडचणीत असल्याची जाणीव होते जेव्हा तो रुडॉल्फचा आवाज ओळखतो. तो घाबरतो. तो लगेच आपला टॉर्च बंद करतो आणि बाहेर डोकावतो. दोन माणसे गुहेच्या तोंडाच्या जवळ पोहचली होती. त्याच्या सुटकेचा मार्ग गुहेत खोलवर आहे हे त्याला कळते; तोच गुप्त मार्ग जिथे रंगाने लपण्यासाठी आश्रय घेतला होता. संदीपला ती वाट शोधून काढू असा विश्वास वाटत होता किंवा किमान रंग आणि त्याच्या माणसांशी तरी टक्कर होईल अशी आशा वाटत होती. तो गुहेत खोलवर पुढे धावतो, आपण सापडू नये म्हणून त्याची फ्लॅशलाइट बंदच होती. दोन डझन किंवा अधिक पावले गुहेच्या ओलसर आतील भागात गेल्यावर, त्याचे डोळे गुहेच्या उजव्या भिंतीवर असलेल्या बायोल्युमिनेसेंट बुरशी, मायसेनाच्या पॅचवर पडतात. या विचित्र दृश्याने विचलित होऊन, तो सरळ गुहेच्या मजल्यावरील पोकळीत आपले पाऊल टाकतो. तो थेट डोक्याने कोरड्या, खडकाळ सुमारे २० मीटर खोल जुन्या नदीच्या पात्रात कोसळतो, जे कधीकाळी धबधब्याला पाणी पुरवायचे. त्याचा टॉर्च चुकून सुरू होतो. त्याचा उजेड पायथ्याशी पडतो आणि खालून वरपर्यंत गुहेची पोकळी प्रकाशमान होते. मरण्याआधीच्या काही क्षण अगोदर, संदीपला अस्पष्टपणे एक मोठा आवाज ऐकू येतो, जो म्हणतो 'सोरपोतेल' मग त्याचे डोळे कायमचे बंद पडतात. वर, रुडॉल्फ आणि त्याचा साथीदार, जे संदीपचा पाठलाग करत होते, ते देखील त्या खोल गुहेच्या तोंडाशी असलेल्या त्या चमकणाऱ्या बुरशीकडे पाहुन थक्क होतात. रुडॉल्फ पहिल्यांदा त्यात पाऊल टाकतो. तोच तोल गमावून तो खाली गडगडतो. खाली कोसळताना तो आपल्या साथीदाराचा हात पडकतो आणि संदीपच्या टॉर्चमुळे प्रकाशमान झालेल्या त्या खोल पोकळीत कोसळतो. लॅटराइट खडकांमुळे गुहेत लाल उजेड पसरला होता. संदीपप्रमाणेच, तिथे मृत्यू झालेल्या पत्रकाराच्या बाजूला रुडॉल्फचाही झटपट मृत्यू होतो. त्याच्या साथीदाराचे डोके पोकळीच्या दगडी कड्यावर आपटते, त्याची कवटी फोडत, त्याच्या चेहऱ्यावर रक्ताचे शिंतोडे उडतात. मुळांमध्ये अडकलेल्या त्याच्या साथीदाराचे डोके पोकळीत खाली लटकते. त्याच्या डोळ्यात रक्त स्त्रावते. खाली, टॉर्चलाइटचा लालसर उजेड तिथे पसरतो. त्याचा साथीदार अखेरचे शब्द उच्चारतो. “या सॉरपोटेलमध्ये पडण्याला काही अंत नाही. मी तुम्हाला सांगतले होते साहेब.” त्याचे शेवटचे शब्द एकायला त्याचा बॉस जिवंतच नसतो.

सोलार हणजूण येथील संध्याकाळच्या मुख्य संचालकांसोबतच्या बैठकीपूर्वी नीलने तोच काळा सूट घातला होता जो त्याने जोईडा येथे त्याच्या पालकांच्या अंत्यसंस्कारासाठी परिधान केला होता. तो डिजीटल आरशासमोर उभा राहिला. हा तोच आरसा होता ज्याची रचना फॅशनच्या चुकीच्या गोष्टी.... जसे की क्रिझ्ड स्लीव्हज, बटन मिशेप्स, क्लॅशिंग कलर्स आणि इतर वस्त्रातील विसंगती ओळखण्यासाठी आणि निर्देशित करण्यासाठी डिझाइन केलेला होता. हा आरसा त्याला निहालने भेट दिला होता. पण नीलला फॅशनच्या शिष्टाचाराने चालण्याची सवय नव्हती. हा सूट म्हणजे त्याच्या पालकांनी त्याला दिलेली शेवटची भेट होती. आयुष्यातील सर्वांत मोठ्या बैठकीला सामोरा जाण्यापूर्वी त्याला प्रचंड आत्मविश्नास प्राप्त करून देणारा हा सूट ठरला होता. आदल्या रात्री चर्चेअंती ठोस निर्णय होऊ शकला नाही. (कृपया प्रकरण-१ भाग-१७ वाचा), ते पाच मित्र..... माल्कम आणि त्याचा नातू व नील दुसऱ्या दिवशी सकाळी उठले आणि त्यांच्यात पुन्हा एकदा त्या विषयावर आणखी एक चर्चा झडली. क्रेस्पोकडे याबाबतीत देण्यासारखा ठोस सल्ला नव्हता. तुकाराम आणि कारवी यांचा विश्वास होता की, विक्रमादित्यचा नीलच्या पालकांच्या हत्येशी असलेला संबंध दृढ करण्यासाठी आणखी अधिक पुरावे गोळा करणे हाच पुढील मार्ग आहे. माल्कमनेही पुढे काहीही सल्ला दिलेला नव्हता. पण पिंटोच्या बंडखोरीवर आधारित सेल्सा पिंटोचे ‘द फॉरगॉटन मार्टीअर्स : गोवा रिव्हॉल्ट १७८७’ हे पुस्तक वाचता वाचता तो वृद्ध त्यांचे वाद - संवाद ऐकत होता. निहाल आणि कोंचिता या जुळ्यांनी मात्र नीलला मुख्य संचालकांना भेटायला भाग पाडले होते. त्यांना विश्वास होता की नील त्याच्या पालकांच्या गूढ मृत्यूच्या सखोल चौकशीसाठी वैयक्तिकरित्या त्यांना आवाहन करू शकेल. "तूर्त आम्ही या दरम्यान आणखी काही ठोस पुरावे मिळतात का ते पाहतो...." निहाल कारवीकडे बघत म्हणाला. मग नीलकडे वळत तो म्हणाला, "परंतु, मुख्य संचालकांसोबतची बैठक हाच एकमेव कृतीयोग्य मार्ग आहे, ज्याचा आपण सध्या अवलंब करूया." कारवी आणि तुकाराम प्रमाणेच क्रेस्पोही याबाबतीत अनिच्छुक दिसला. परंतु, गो-आहमध्ये प्रशासकीय पायाभूत सुविधा किती क्रूर आहे हे समजून घेण्याच्या निहालच्या अनभिज्ञतेमुळेच हा निर्णय घेतला गेला यावर त्यांचा विश्वास होता. पण शेवटी त्यांनी निहालचा युक्तिवाद मान्य केला. कारवी आणि तुकाराम सिगारेट ओढण्यासाठी घराबाहेर पाऊल टाकले तोच, त्यांना एक काळी टाटा अस्तरापे ही मोठी इलेक्ट्रिक SUV सोलार हणजूणच्या कंपाऊंड भिंतीजवळ पार्क केलेली दिसली. कारवी पुन्हा दिवाणखान्यात आली आणि पार्क केलेल्या कारच्या दिशेने बोट दाखवत तिने माल्कमला विचारले, “तुला कुणी भेटायला वगैरे येणार आहेत काय?” कोण असेल हे पाहण्यासाठी माल्कम खिडकीपाशी गेला. “ते फक्त दलाल आहेत. नेथन गेल्यापासून ते मला भेटण्याचा प्रयत्न करत आहेत. मी त्यांच्या घर आणि जमिनीच्या ऑफर्स यापूर्वीच अनेकदा नाकारल्या आहेत...”, तो म्हणतो. माल्कमने त्याच्या शर्टाच्या खालच्या बाजूने चष्मा पुसला. “माझ्या लक्षात आले आहे, की रिअल इस्टेट ब्रोकर हे खरे तर पाद्र्यांसारखे असतात. खऱ्या विश्वासाची माणसं... ज्यांना वाटतं की त्यांना मानवी कमकुवतपणाची जन्मजात समज असते आणि पाद्र्यांसारखे ते कधीच हार मानत नाहीत.” माल्कम नीलकडे गेला आणि आपल्या वयोमानानुसार सुरकुतलेल्या तळहातांनी त्याचा चेहरा धरला. “तुला हे सगळे फक्त स्वतः करावे लागू नये अशी माझी इच्छा आहे. पण या लढाईला तुला स्वतःहून सामोरे जावे लागेल. जेव्हा तुम्ही मुख्य संचालकांना भेटाल तेव्हा एक ठोस केस तयार करा. परंतु, सन्मानाने...!” त्याने आपल्या नातवाला म्हटले. मुख्य संचालक प्रमोदवर्धन राणे यांच्या भेटीसाठी नील घरातून बाहेर पडत असताना ते सर्वजण त्याला पाहत बल्कांवमध्ये उभे होते. ते परत एकामागोमाग एक घरामध्ये परतल्यानंतर काही क्षणाने ती काळी SUV कार, जी सोलार हणजूणच्या बाहेर पार्क केली होती, ती सुरू झाली आणि काही अंतराने नीलच्या कारचा पाठलाग करू लागली.

आबा सुर्यकांत पै केणी यांचे पुस्तक वाचण्यात मग्न असतानाच आणि नवे पान उघडताच अचानक फोन वाजतो आणि त्याची एकाग्रता बिघडते. तो संदिपचा फोन असतो. त्याच्या शेजारीच बसलेले प्रमोदवर्धन यांना झोप लागलेली होती. आबा फोन उचलतो. संदिपबरोबर बोलतो आणि संवाद बंद करून मालकांच्या खांद्याला हात लावून त्यांना उठवतो. “संदीपला आत्ताच तुम्हाला भेटायचे आहे,” आबा प्रमोदवर्धनला सांगतो. “उद्यापर्यंत थांबू शकत नाही का?” मुख्य संचालक कंटाळून उत्तर देतात. ”तो उत्साहीत आहे, खरे म्हणजे घाबरलेला दिसतोय.” “भीती ही नेहमीच चांगले लक्षण असते. ठीक आहे. चला मागे वळुया. आपण त्याला ऑफिसमध्ये भेटू शकतो,” ते आबाला सांगतात. आबा ड्रायव्हरला मागे फिरायला सांगतो. “तुला पुस्तकाबद्दल काय वाटले?” प्रमोदवर्धन पुस्तकाच्या हार्डबाउंड कव्हरवर हात ठेवत सांगतात. “चित्तवेधक. मला वाटतं त्या काळाचे राजकारण आताच्या पेक्षा जास्त कठीण असलं पाहिजे,” आबा हसतो. “तु असे का बोलतोस?” “खोटा प्रचार करणे आता खूप सोपे झाले आहे. आता महामंडळ स्थापन झाल्यानंतर लोकांना सहजपणे बाजूला सारले जाऊ शकते किंवा जमिनीखाली पाठवले जाऊ शकते. पण, तो काळ वेगळा होता. एवढी सत्ता एकवटूनही तु्म्हाला ठरावीक काळानंतर मतदारांना सामोरे जाणे भाग ठरत होते,” आबा म्हणाले. प्रमोदवर्धन हसतात.”आम्ही तिथे पोहोचल्यावर मला उठव.” एक अज्ञात घुसखोर काही अंतरावर पळून जाताना पाहून, रुडॉल्फ त्याचा पाठलाग करण्यासाठी त्याच्या सहाय्यकावर ओरडतो. दोघेही पळत गेल्यावर रस्त्याच्या एका वळणावरून नजरेआड झाले असता, रुडॉल्फ परिस्थितीचा अंदाज घेण्यासाठी घराकडे वळतो. घरात, तसे काहीही जागेवरून हललेले दिसत नव्हते. स्वयंपाकघर आणि ड्रॉईंग रूमची तपासणी केल्यानंतर तो स्वतःची खात्री करून घेतो. त्याची नजर अचानक एका ओळखीच्या कागदाच्या तुकड्यावर पडते; संदीपने चुकून पांढऱ्या गांजाच्या कळ्या असलेल्या पिशवीजवळ तो ठेवलेला तसाच राहीलेला होता. तेवढ्यातच, त्याचा सहाय्यक घरात शिरतो. त्याला प्रचंड घाम फुटला होता आणि थकल्यामुळे त्याचा श्वासही खुंटत होता. जोरजोराच्या श्वासामुळे त्याच्या नाकाच्या पुड्यातून घरघर एेकायला येत होती. स्वतःला सावरण्याच्या प्रयत्नात तो श्वासावर नियंत्रण आणतो आणि थकून कमरेवर हात ठेवत सांगण्याचा प्रयत्न करतो. “तुम्ही …” श्वासोच्छवासात अडकत तो वाक्य पूर्ण करू शकत नाही. “...तो कोण होता याचा अंदाज करू शकणार नाही,” तो शेवटी वाक्य पूर्ण करतो. रुडॉल्फ कागदाचा तुकडा उचलतो आणि त्याच्या माणसासमोर धरतो. "संदीप, बरोबर!" त्याचा साथीदार पावती तपासतो, परंतु त्या कागदाचा तुकडा आणि संदीप यांच्यातील संबंध मात्र तो प्रस्थापित करू शकत नाही. "तुम्हाला कसे माहीत? आणि हे काय आहे?" “अशोक रेस्टॉरंट अँड बारमध्ये माझ्या फाटलेल्या खिशातून पडलेली ती पावती आहे… जिथे आम्ही संदीपला बडवण्यासाठी गेलो होतो, आठवण कर,” रुडॉल्फ स्पष्ट करतो. “पण तो इथे का आला होता याचे आश्चर्य वाटते?” “तो कुठे गेला?” “मी जवळजवळ त्याला पकडलेलाच, मात्र तो निसटण्यात यशस्वी झाला. तो निघून गेल्यावर मी शेवटी त्याच्या गाडीवर ट्रॅकर चिकटवण्यात यश मिळवले. आपण बॉसला याबद्दल सांगावे असे वाटते का तुला?" “नाही,” रुडॉल्फ हात उंचावत. “तो आमचा प्रॉब्लेम आहे. आम्ही ते हाताळू. ” संदीप जवळजवळ साहसीपणातच हसतो. मागे कोणाही नाही याची खात्री पटल्यानंतर तो कुडकापासून काही अंतरावर आपल्या कारची गती कमी करतो. गेल्या काही महिन्यांपासून अनेक प्राणघातक आणि संकटाच्या परिस्थितीतून गेला होता. पहिला हल्ला ज्यात तो जखमी झाला होता. त्यानंतर विक्रमादित्यकडून त्याला झालेली मारहाण, मग दासगुप्तो यांनी त्याला नोकरीवरून काढून टाकण्याचा प्रकार. आता त्यालाच प्रश्न पडला होता की या दृष्टचक्रातून त्याची सुटका तरी कधी होईल. त्याची कार इलेक्ट्रिक चार्जिंग स्टेशनजवळ थांबल्यानंतर, तो गाडीतून उतरतो. रूडोल्फच्या घरातून निसटल्यानंतर तो पळत कुठपर्यंत आला आणि त्याने किती अंतर कापले याचा अंदाज तो घेत होता. मोबायलच्या बीपवरून त्याला आबाला फोन करायला हवा याची आठवण होते. राजकीय सल्लागाराचा नंबर तो डायल करतो.

अजय निघून गेल्यावर मी लगेच हेडलाईन बदलून टाकली. शांभवीच्या उमेदवारीची बातमी विशेष वृत्त म्हणून टाकून दिली. दुसऱ्या दिवशी शेखर मला पणजीत भेटला. “तु इथला सर्वांत प्रतिष्ठीत उद्योजक आहेस. आमच्या समाजाचा सन्मान आणि आदर्श. शिंक्रे नावाचे एक वेगळेच वलय या राज्यात आहे आणि अशावेळी तु अपयशी ठरणे किंवा अपयशाचा जरा सुद्धा विचार करणे जिकीरीचे ठरेल. तु थोडातरी याबाबत विचार केला आहे का की,” शिंक्रो हाऊसच्या टेरेसवर चहाचा झुरका घेत मी लगबगीने शेखरला विचारले, तोच त्याने माझे म्हणणे मध्येच रोखले. स्मीतहास्याने आणि हात उंचावत तो म्हणाला. "ती हरली तर काय? तुला हे म्हणायचय?" मी सहमती दर्शविली. “तीन पिढ्यांमध्ये, शिंक्रे कुटुंबाने केवळ आपला व्यवसाय आणि गुंतवणुकीद्वारे भरीव उत्पन्न मिळवले नाही, तर आम्ही लोकांवरही मोठी गुंतवणूक केली आहे. कित्येक लोक आणि संस्थांवर आम्ही उपकार केले आहेत आणि त्यांना देणग्याही दिल्या आहेत. या गुंतवणूकीद्वारे आम्ही या वर्गाची सद्भावना प्राप्त केली आहे. या सद्वभावनेच्या जलाशयात विहार करत आता त्याची वसुली करण्याची योग्य वेळ आलेली आहे,” शेखर मला म्हणाला. “पण काँग्रेस, तुम्ही हे कसे काय मॅनेज केले?” “मी आज तुझी बातमी वाचली,” तो मला टीपॉयवरील दैनिक गोमंत जनकडे निर्देशीत करत म्हणाला. “फक्त त्यात एका तपशीलाबाबत थोडी वास्तविकता कमी आहे. मी ते मॅनेज केले नाही तर ‘आम्ही’ केले.” शेखरला अर्थातच ‘आम्ही’ याविषयावर जास्त विस्ताराने बोलावे लागले नाही. त्यांचे ‘आम्ही’ म्हणणे म्हणजे खाण व्यवसायिक कुटुंबे, ज्यांना या समाजात मोठी प्रतिष्ठा प्राप्त झाली आहे. त्या संध्याकाळी, मी अजयला पुन्हा भेटलो आणि शेखरशी माझा झालेला संवाद त्याच्याकडे शेअर केला. “शेखरची एक सोपी अट होती: विरोधकांनी एक लंगडा आणि कमकुवत उमेदवार निवडायचा आणि नंतर शेखरची संमती मिळाल्यावरच शांभवीची उमेदवारी जाहीर केली जाईल,” अजयने स्पष्ट केले. “आणि तुम्ही त्यांना एक फायनल करायला मदत केली का?” “बकरा विकणे हे सर्वात सोयीस्कर बनते जर तुम्ही ते पडद्यामागे केले तर… आम्ही या खेळात अशा एकाकडे गळ टाकणार आहोत की त्याची ओळख जाणून घेतल्यास तुम्हाला आश्चर्य वाटेल,” अजय म्हणाला, त्याच्या डोळ्यात यावेळी एक अजब खोचकपणा दिसत होता. “शिरीष कुंडईकर.” “तुम्ही शिरीषचे नाव नेमके सुचवालच कशासाठी? गेल्या ३० वर्षांपासून तुमचे आणि त्याचे वैर जगजाहीर आहे. माझ्या माहितीप्रमाणे, तुम्ही दोघेही राजकारणाच्या तारूण्यावस्थेत एकमेकांचा गळा घोटायला सरसावला होतात.!” “त्यामुळे तू अस्वस्थ झालास, बरोबर? शिरीषच्या उमेदवारीला माझ्या उघड समर्थनामुळे नेमकी हीच प्रतिक्रिया उमटली आहे. या राजकीय चर्वितचवर्णातून माझ्याबद्दल अनेक मतमतांतरे निर्माण होतील, मी मैत्रीचे नवे पान उघडले आहे की काय किंवा मी शिरीषबद्दलचा कटूपणा विसरून त्याच्याकडे मैत्री जुळवली आहे की काय. अशात काँग्रेस श्रेष्ठी पुन्हा माझ्यावर खरोखरच विश्वास ठेवण्याबाबत विचार करू शकतील आणि हीच संधी साधून आम्हाला या कमकुवत उमेदवाराची शिफारस करता येईल,” अजय म्हणाला. “हे राजकीय कुभांड जरा अतिच झाले, अगदी तुमच्या स्तरानुसार तरी,” मी त्याला आठवण करून दिली. “तुम्हाला शंभर टक्के खात्री आहे की हा डाव तुमच्या नियोजनानुसार सत्यात उतरेल? काँग्रेसमधील एखाद्याने हा डाव ओळखला आणि त्या विरोधात बंडाचे निशाण फडकावले तर?” “सहजिकच, तशी शक्यता नाकारता येत नाही. पण मग दुसरी गोष्ट आहे. आम्ही एका जुन्या पक्षाबद्दल बोलत आहोत ज्याचे सांधे आता कमकुवत बनले आहेत आणि वेळोवेळी त्याची काळजी घ्यावी लागते,” अजय म्हणाला. “हे बघ, सूर्यकांत, जेव्हा मेंढपाळ जंगलातून मेंढ्या हाकत असतो तेव्हा त्याला लांडग्यांच्या सामन्याची सज्जता ठेवावी लागते. यावेळी मेंढपाळाने लांडग्यांना हुसकावून लावण्याची योजना आखलेली असते. पण जेव्हा लांडगे कळपावर अचानक हल्ला करतात तेव्हा परिस्थितीप्रमाणे त्याला सामोरे जाणे क्रमप्राप्त ठरते.” “अस्स, मग हा बळीचा बकरा उमेदवार कोण आहे?” मी अजयला विचारले.

"ते जर १८ व्या शतकात अशी योजना आखू शकत होते तर आपल्याला ते का शक्य नाही?" आपल्या हातातील पुस्तकाकडे बोट दाखवत आपल्या चारही मित्रांना सूचित करत माल्कम मोठ्याने विचारतो. पावसाने ओलसर झालेले आपले केस उजव्या हाताने टॉवेलने सुकवत माल्कमचे संभाषण सुरू आहे. 'द फॉरगॉटन मार्टीअर्स : गोवा रिव्होल्ट १७८७', हे सेल्सा पिंटो यांनी २०१३ मध्ये लिहीलेल्या पुठ्ठा बांधणीच्या पुस्तकाचा खंड त्याच्या हातात होता. अलीकडच्या काळात माल्कमला या पुस्तकाच्या पुसट होत जाणाऱ्या पानांनीच तर आधार दिला होता, जेव्हा मृत्यू सोलार अंजुनाच्या दारात दोनदा त्याला भेटायला आला, ज्यात त्याचा मुलगा आणि सूनेचा जीव गेला होता आणि आता नील अजूनही हॉस्पिटलमध्ये जगण्याशी झुंज देत आहे. अंजुनामध्ये अजूनही उभ्या असलेल्या या शेवटच्या पारंपारिक घरावर अजूनही मृत्यूची छाया पसरली होती. पिंटोच्या बंडाचे नेतृत्व मुळ कॅथोलिक धर्मगुरूंनी केले होते, जे पोर्तुगीज वसाहत प्रशासनाच्या वांशिक भेदभाव आणि अतिरेकांमुळे संतप्त बनले होते. “तुम्ही आमची मस्करी करत आहात, माल्कम. हा अजिबात सभ्य मार्ग नाही...” माल्कमच्या सूचनेने धक्का बसलेला निहाल म्हणतो. “सभ्यता हा दुहेरी मार्ग रस्ता आहे, मित्रा. माझ्या मुलाची, माझ्या सुनहत्या करणे आणि माझ्या नातवाला जाळून टाकण्याचा प्रयत्न करणे हा सभ्यतेचा प्रकार आहे, असे का वाटते तुम्हाला? माल्कम उच्चारतो. “पण आपण नेमकं काय करू शकतो? आमच्याकडे संख्या किंवा संसाधने नाहीत आणि आमच्यापैकी कोणीही अशा प्रकारच्या गोष्टीसाठी प्रशिक्षित नाही,” कोंचिता तिच्या जुळ्या भावाच्या वतीने युक्तिवाद करण्याचा प्रयत्न करते. अत्यंत तणावपूर्व वातावरणातील या संभाषणाकडे तानाजी आणि कारवी शांतपणे पाहत असतात. फक्त छतावरील पावसाच्या धारांचा आवाज आणि अधुनमधुन होणाऱ्या गडगडाटांचा तेवढा व्यत्यय या संभाषणात होत असतो. कारवी पुढे येते. "माल्कम, तुमच्या मनात नक्की काय आहे?" "बदला. निव्वळ आणि शुद्ध बदला? पण मी डोळ्यासाठी डोळा देखील मागत नाही. मला फक्त एकच जीव हवा आहे. माझ्या मारल्या गेलेल्या दोन जीवांच्या बदल्यात आणि अजूनही मरणाच्या वाटेवर असलेल्या एकासाठी.” “माल्कम, तुम्ही कुठेतरी वाहत चालला आहात असे वाटते. तुम्ही म्हणता आहात तो खून ठरणार आहे,” निहाल म्हणतो, त्याचा चेहरा फिकट पडला आहे. “मी केवळ न्यायाबद्दल बोलतोय, निहाल. तसं असेल तर तुम्ही मला न्याय मिळवून देण्याचा मार्ग शोधा. मी तो स्वीकारीन. जर तुम्ही तो शोधू शकत नसाल तर मग मी माझा मार्ग टेबलावर ठेवला आहे," ते बसलेल्या ठिकाणी असलेल्या जेवणाच्या टेबलावर हात थोपटत माल्कम म्हणाला. तानाजी, ज्याने ते पुस्तक चाळळे होते, शेवटी या संभाषणात प्रवेश करतो. “पण, माल्कम, तुला माहित आहे की तो बंड अयशस्वी ठरला होता. साओ टोममध्ये या बंडखोरांचा शिरच्छेद करण्यात आला, त्यांची हत्या करून छाटण्यात आलेली मुंडके दांडीवर टांगण्यात आली होती. “तानाजी, तु दोन अंत्यसंस्कार करून दफनभूमीतून परत आलात. तू तुझ्या जिवलग मित्राला आणि त्याच्या बायकोचे दफन केले. नॅथनचा मुलगा पूर्ण जळलेल्या अवस्थेत हॉस्पिटलच्या बेडवर मृत्यूशी झुंज देत आहे. हे सगळं पाहुन तुला अर्धमेल्यासारखे वाटत नाही का ?" कारवी आपली खुर्ची ओढून टेवलाजवळ आणते. ती खुर्ची ओढताना दगडी फरशीवर खरवडण्याच्या आवाजाने संभाषणात खंड पडतो. ते अचानक माजी सैनिका असलेल्या कारवीकडे सामुहीक पद्धतीने टक लावून बघतात. “मी जरा खुर्ची जवळ हलवत होते,” त्यांच्या तिक्ष्ण नजरेने विचलीत झालेली कारवी स्पष्टीकरण देते. “तु नेहमीच एखाद्या गोष्टीवर शांतपणे तोडगा काढणाऱ्यापैकी आहेस, कारवी. तुला काय वाटतं?" माल्कम विचारतो. "दुसरं काय बोलणार ? मी तयार आहे.” कारवीच्या शांत पण तात्काळ प्रतिसादाने माल्कमसह सगळेच अचंबित होतात. "कशात तयार आहे? माझ्या मनात जे आहे ते जवळजवळ पार पडणार असे वाटते,” माल्कम विचारतो. “आपण जर हे पाऊल उचलणारच आहोत तर मी म्हणते, आपण सापाचे डोके ठेचूनच पुढे जावे लागेल. चांगल्यासाठी त्याला ठेचून काढा,” कारवी चिकीत्सक पद्धतीने सांगते. बाहेर, रात्रीच्या काळोखात विजेच्या कडकडाटासह मेघगर्जनेचा मोठा आवाज होते. सोलार अंजुनामधील वातावरणाचे जणू विद्युतीकरणच होते. "तीन शब्दात... आम्ही विक्रमादित्याला ठार मारतो!”

गुहेच्या पोकळीत दोन फ्लॅशलाइट बीम पसरतात. गुहेच्या भिंतींवर आणि कधीकधी जमिनीवर या दोन्ही फ्लॅशलाइट एखादे नृत्य करावे आणि हर्षोल्हासाने एकमेकांना बिलगावे अशा दिसतात. जसा जसा पावलांच्या आवाजाचा प्रतिध्वनी एकू येतो तशी ती लाइट अधिक प्रकाशमान होते. रंगा परब, शॉर्ट घातलेला, चेहऱ्यावर खरचटलेली दाढी असलेला, चार बलदंड एस्कॉर्टसह प्रवेश करतो. संदीप त्याच्याजवळ येतो, पण सुरक्षा रक्षक त्याचा मार्ग अडवतात. "ठीक आहे," रंगा त्याच्या रक्षकांना निर्देश करतो. "त्याच्या जोरकस भाषणांचीच तर आपल्याला काळजी करण्याची गरज आहे, अन्यथा तो निरुपद्रवी आहे”. रंगा संदीपकडे चालत जातो आणि हस्तादोलनासाठी हात पुढे करतो. त्याची नजर उबदार असली तरी त्याच्या चेहऱ्यावरील हास्य मात्र संकुचित दिसते. "आणि जेव्हा तो बोलतो तेव्हा तो तुमच्या कानात कष्टकरी वर्गाच्या सहानुभूतीचे मध ओततो, बरोबर, संदीप?" संदीप विचित्रपणे हसतो. हस्तांदोलन करत असताना रंगा त्याच्या माणसांकडे वळून बघतो. “पण सावध राहा. तो कानात मध ओतत असताना, तो चालाकी ने लाल मुंग्या तुमच्या चड्डीत सरकवतो.” रंगा संदीपला राखेच्या ढिगाऱ्याभोवती असलेल्या काही मोठ्या खडकांपैकी एका खडकाकडे निर्देशित करतो. तिथे काही अर्धवट जळालेल्या ओंडक्याला हे खडक चिकटले होते. त्यातले दोन खडक ते बसण्यासाठी उचलतात. "तु इथे कसा काय आला?" रंगा संदीपला विचारतो. त्याची माणसे तिथल्या कोरड्या लाकडांची शेकोटी पेटवतात. संदीप गुलाबी आणि पांढऱ्या मार्शमॅलोची पॅक बाहेर काढतो. "आठवतात तुला?" तो रंगाला देतो. रंगा ते एक शब्द न बोलता ती काढून बाजूला ठेवतो “रंगा, बराच काळ झाला आपण भेटलो पण तु अजूनही चांगली लढाई लढत आहे हे जाणून आनंद झाला.” “निरर्थक बकवास नको, तु इथे का आला आहेस ते सांग?" “माझ्यासोबत हे असे करणाऱ्या दोन माणसांचा शोध घेण्यासाठी मला तुझी मदत हवी आहे,” संदीप त्याच्या चेहऱ्यावरील जखमांकडे निर्देश करत रंगाला सांगतो. "का? तु त्यांची चहाटी वगैरे केली होती का?” "नाही... ते विक्रमादित्यची माणसे होती." संदीपने जाणीवपूर्वक विक्रमादित्यचा उल्लेख केला जेणेकरून रंगाच्या चेहऱ्यावर आपोआप उत्सुकता पसरल्याचे स्पष्टपणे दिसत होते. रंगा परबच्या भुयांरातले मनीस संघटनेने विक्रमादित्यच्या जंगलतोड योजनेला विरोध करण्याची शपथ घेतली होती. "तु या माणसांना ओळखतो?" “नाही. पण मला काही पुरावे सापडतील. क्लॉडने मला मदत केली. ” "ते कसे आहेत? त्यांची सदीच्छा भेट घेऊन बराच काळ उलटला.” "वृद्धत्व वाढतंय पण बुद्धी अजूनही तीक्ष्ण. ” रंगा विश्रांती घेत, मार्शमॅलो काठीच्या टोकाला चिकटवून शेकोटीवर धरतो. मार्शमॅलो टोकावर चिकटवलेली दुसरी काठी संदीपला देतो. “हे बघ, हे जुन्या आठवणींसारखे नाही का,” संदीप शेकोटीकडे बघत म्हणतो. “असं काही नाही, संदीप,” रंगा मार्शमॅलो शेकोटीवर भाजून टोस्ट झालेले सॅकरिन चघळत म्हणतो. “मला मार्शमॅलो आवडतात. तु. आता काही मला जास्त आवडत नाहीस. पण, मी त्यांना तुझ्यासाठी शोधून काढेन, कारण ते विक्रमादित्यची माणसे आहेत.” "तसे नाही, पण मला आधीच माफ कर, रंगा." “अजून तसे काही कारण नाही. जेव्हा तुझ्या उच्चवर्णिय ओव्हरवर्ल्ड साहेबांचा प्रश्न येतो तेव्हा तु तुझी विचारधारा बऱ्याचदा बसखाली घालायला कमी करत नाहीस.” रंगाच्या कच्च्या टोमण्यांचे डंख संदीपला बसत असतानाच, शेकोटीच्या भुकेल्या ज्वाळांनी त्याच्या मार्शमॅलोचे बेचव तपकिरी रंगात रूपांतर केले होते. “तुमच्या ट्रॅप (थिंकर्स रॅशनलिस्ट एनोनिमस फॉर प्रोग्रेसिव्हिझम) च्या लोकांमध्ये तोंडासमोर असलेल्या खऱ्या मुद्द्यांवर लढण्याचे धाडस नाही. आज ट्रॅप संघटना व्यवसायात असती तर तिथेही तुम्ही तपकिऱ्या लाल मेट्रो तिकिटांवर ५० टक्के सूट मिळवण्यासाठी लॉबिंगसारखा निरर्थक पर्याय निवडला असता." "ते खरे नाही." "तुमच्या उथळ वैचारिक थराखाली खोलवर, संदीप, ज्या हीतसंबंधीयांशी तुम्ही नेहमी जोडलेले आहात, तेच गो-आहचे शोषण करत आहेत आणि स्वार्थाने आसुसलेले आहेत”. रंगाच्या घणाघाती टोमणे एकून संदीपने उसासा टाकला. रंगाने त्याच्यातील विरोधाभासाचे अचुक निरिक्षण केल्याचे त्याच्या लक्षात आले. (संदर्भासाठी प्रकरण- २ भाग ४ वाचा) परंतु कोणत्याही गौड सारस्वत ब्राह्मणाप्रमाणेच आपला आब राखत संदीपने आपला चेहरा सरळच ठेवला होता. त्याच्या मांडीवर थाप टाकल्याची जाणीव त्याला होते. रंगा संदीपच्या काठीच्या टोकावर चिकटवलेल्या आणि शेकोटीवर भाजून जळून खाक झालेल्या मार्शमॅलोकडे निर्देश करतो.

"तुम्ही इस्तंबूलमध्ये आल्यावर आम्ही सगळं काय ते नीट जुळवून आणू परंतु मला आशा आहे की कलम ६९ (सी) बाबत तुमच्या मंडळात सर्वांचं एकमत असेल?" के बांदोडकर, स्क्रीनवर अगदीच बालिश दिसणारा हा माणूस, विक्रमादित्य यांना विचारतो. एमिराती डेव्हलपर्ससोबतच्या रिअल इस्टेट व्यवहारातील के बांदोडकर हा विक्रमादित्य यांचा मुख्य मध्यस्त. तो मूळं गोव्याचा असला तरी त्याचे संबंध मध्य-पूर्वासहित सगळीकडे विस्तारले होते. तो ज्या कलम ६९ (सी) चा संदर्भ देत आहे, तो राज्याच्या जमीन महसूल कायद्यातील दुरूस्ती विधेयक प्रस्ताव आहे. तो प्रस्ताव अमलात आला तर गो-आहच्या किनाऱ्यांवर तरंगते व्हिला बांधणे सुलभ होणार आहे. के बांदोडकर आणि विक्रमादित्य हे एकाच शाळेत वर्गमित्र होते. व्यवस्थापनाचा अभ्यास पूर्ण केल्यानंतर के याने आखाती देशांत स्थलांतर केले आणि तेव्हापासून त्यांचे नाते सहजीवनाचे बनले. तिथे त्याने अमिरातीमधील प्रमुख विकासकांचे प्रतिनिधीत्व केले आणि त्यांच्याशी संबंध जोडून भारतात प्रकल्प शोधण्याच्या सापळ्यात त्यांना सहाय्य केले. गो-आहच्या किनारपट्टीवर २०० तरंगते व्हिला बांधण्यासाठी अबूधाबीस्थित एमिनार डेव्हलपर्सकडून $५०० दशलक्षचा प्रस्ताव घेऊन त्याने विक्रमादित्य यांच्याशी संपर्क साधला होता. गो-आहच्या लोकशाही महामंडळाचे सध्याचे भूवापर नियम हे पूर्वीच्या गोव्याकडून वारशाने मिळालेले होते. नवीन गुंतवणूक सामावून घेण्यासाठी त्यात वारंवार समायोजित बदलही करण्यात आले. राज्यातील रिअल इस्टेटच्या वेगवान विकासामुळे गो-आहसारख्या छोट्या राज्यात जमीन संसाधने आधीच कमी होती. परंतु विक्रमादित्य यांच्याकडे नव्या जमिनीची दारे विकासासाठी खुली करण्याबाबत द्विपक्षीय धोरण तयार होते. पहिला मार्ग म्हणजे जंगलक्षेत्र नष्ट करणे आणि दुसरा मार्ग ज्यासाठी त्याची घालमेल सुरू होती ती म्हणजे किनाऱ्यांपासून दूर समुद्रात 'फ्लोटिला' अर्थात तरंगते व्हिला उभारणे. के याने आत्तापर्यंत विक्रमादित्यच्या मंजूरीने एमिनार आणि दुबईच्या इसफराह ग्रुपसाठी डझनभर रिअल इस्टेट प्रकल्पांची सोय केली होती, परंतु फ्लोटिला हा त्यातला सर्वात महत्वाकांक्षी प्रकल्प होता. विक्रमादित्य, जर जमीन महसूल संचालक या नात्याने हा प्रकल्प पुढे ढकलत असतील तर समुद्राच्या पाच नॉटिकल मैलांपर्यंत - गो-आहच्या सागरी अधिकारक्षेत्राची दारे रिअल इस्टेटच्या वापरासाठी खुली होतील. यासाठीच तर जमीन महसूल कायद्यातील ६९ (सी) दुरूस्तीला गो-आहच्या संचालक मंडळाची मान्यता मिळवणे हे आव्हानात्मक होते. आणि हो, त्यात अर्थातच ५०० दशलक्ष डॉलर्सवरील १५ टक्के कमिशन जे विक्रमादित्य या दुरूस्तीला मंजूरी मिळवल्यानंतर प्राप्त करणारच होते. "नक्कीच. ते झालेच म्हणून समज. तुझ्यावर विश्वास ठेवण्यात काही हरकत नाही. के आपण खूप मागे जातो. लक्षात ठेव, इस्तंबूलमध्ये सर्वकाही बदलण्याची क्षमता आहे, सर्व काही. तु लवकरच राजाशी बोलू शकणार आणि कायम राजा बनण्याची वाट पाहणाऱ्या राजकुमाराशी नाही,” विक्रमादित्य के याला व्हिडिओवरील संवादात सांगतात. “शेख यांचीही या करारावर फार मोठी मदार आहे. तुम्हाला मुख्य संचालकपदापर्यंत पोहचवण्याची वैयक्तिक हमी त्यांनी दिली आहे. शेख यांची टीम तुमच्यासाठी फोर सीझन इस्तंबूल सज्ज करण्यात मग्न आहे. तुम्हाला पुन्हा भेटण्याची उत्सुकता आहे. नंतर भेटू," के याने निरोप घेतला. विक्रमादित्य पर्वरी येथील त्यांच्या सरकारी चेंबरच्या एका टोकाला असलेल्या मोठ्या काचेच्या खिडकीकडे चालत जातात आणि समोरील मांडवी नदीकडे न्याहाळतात. गेल्या काही दिवसांपासून ते विचार करत होते की त्यांच्या अधिकाऱ्यांना सांगून त्यांच्या ६९ (सी) या कायदा दुरुस्तीमध्ये नदीच्या पृष्ठभागाच्या क्षेत्राचा समावेश करून तो फ्लोटिला प्रकल्पांसाठी खुला करता येऊ शकेल का? मांडवीत ३६ तरंगत्या कॅसिनोंची त्यांनी गणती केली. कॅसिनो ऑपरेशन्स आणि या उद्योगाकडून मिळणारा पैसा हे पर्यटन संचालक बाबुसो लवंदे नियंत्रित करत होते. फ्लोटिलासाठी नदीचा पृष्ठभाग खुला केल्यास त्यांचा थेट बाबुसो लवंदे यांच्याशी संघर्ष होणार होता. एवढ्यातच, मुख्य संचालक प्रमोदवर्धन राणे यांचा ताफा त्यांच्या खिडकीखालील विस्तारीत मार्गावर येऊन थांबतो. तो ताफा थांबताच पुढील मुख्य वाहनाचा दरवाजा उघडतो. विक्रमादित्य स्वतःला त्या वाहनातून बाहेर पडताना पाहतात. क्षणभर स्वतःशीच ते हसतात आणि म्हणतात, "सध्या, माझ्या प्रिय मांडवी, तू जरा थांब.”

संदीपला काही दिवसांपूर्वी क्लॉड द क्लेअरवॉयंटच्या गुहेत त्याला चैनिकाने सुपूर्द केलेल्या खड्यावरील ती माहिती (कृपया प्रकरण- २ भाग-९ वाचा) उलगडली. पणजीच्या चायनाटाऊनमधील गजबजलेल्या रस्त्यावरून जाताना तो त्यावर लिहिलेले शब्द मोठ्याने वाचायला लागतो. “उत्तर त्याच ठिकाणी आहे जिथे तो पडला होता,” अशोक रेस्टॉरंट आणि बार जिथे दोन गुंडांनी त्याच्यावर हल्ला केला होता तिथे जाताना तो पुन्हा पुन्हा स्वतःशीच हेच पुटपुटत होता. जेव्हापासून त्याने आपल्या हल्लेखोरांचा शोध घेण्यास सुरुवात केली होती, तेव्हापासून क्लॉडच्या ध्यानसाधनेतील सूचनेतून चैनिकाने जे गूढ शब्द उच्चारले होते ते संदीपला अजूनही पछाडत होते. त्याला माहीत नव्हते की, विक्रमादित्यच्या पेरोलवर असलेला गुंड रुडॉल्फ, ज्याने त्याच्यावर बारमध्ये वार केला होता, तो देखील अडखळून तिथे जमिनीवर पडला होता, तर चाकूच्या हल्ल्यात रक्तस्त्राव झालेल्या पत्रकाराला बारमध्ये त्याची सोबत करणाऱ्या मित्रांनी त्याला बाजूला केले होते. रुडॉल्फच्या ब्लेडने त्याचा गाल चिरल्यानंतर जिथे तो पडला होता त्याचा संदर्भ लावत संदीपने चैनिकाच्या "ज्या ठिकाणी तो पडला" या टिप्पणीचा अर्थ लावला होता. थोडा गांगरल्यासारख्या भितीनेच संदीपने बारमध्ये प्रवेश केला. भूतकाळातील घटनेची भूते कोपऱ्यात लपून तर बसलेली नसतील ना,असा आभास त्याला होत होता. बारमन, तोच मुलगा, जो त्याच्यावर हल्ला झाल्यावेळी तिथे हजर होता. त्याने नेभळटपणानेच त्याचे स्वागत केले. “ स्वागत आहे, संदीप भाई. मला माफ करा, त्या दिवशी आम्ही खरंच काहीही करू शकलो नाही,” संदीपला त्याच्या रोजच्या बसण्याच्या जागेची खूण करत तो म्हणाला. " मग काय नेहमीचेच घेणार ना ?" संदीप होकार देतो. बारमन किचनमध्ये जातो. रोजच्या प्रमाणे चिकन साकुतीची प्लेट आणि थंडगार गो-आह बिअर घेऊन परततो. तो जेव्हा चिकनचा पहिला घास घेतो तेव्हा संदीपच्या मनांत विचार येतो की आता याच्याकडे हल्लेखोरांच्या संभव्या माहितीची विचारणा कशी करावी, परंतु बारमन मात्र गल्ल्यामध्ये काहीतरी शोधण्यात व्यस्त असल्याचे त्याला जाणवते. संदीप चिकनसोबतच्या ब्रेडचा तुकडा काढणार इतक्यात तो बारमन त्याला हाक मारतो. "भाई, तसे, त्या रात्री बारमध्ये तुमचं काही चुकून काही राहीलं होतं का ?" रूडाल्फच्या शर्टच्या खिशाचा कपडा आणि त्यात एक कागदाचा तुकडा तो संदीपच्या हातात देतो. “ हा कपडा जमिनीवर पडला होता. त्या दिवशी गुंड निघून गेल्यावर आम्ही लगेच बार बंद केले. दुसऱ्या दिवशी सकाळी हा कपडा मला सापडला.” संदीप प्लेटमधील साकुती भूकेने गळ्याखाली घालतो आणि त्याचे आभार मानतो. कदाचित क्लॉड आणि चैनिकाने हल्लेखोरांचा शोध घेण्यासंबंधी त्याला सुचित केलेली ही खूण तर नसेल. तो खिशात डाव्या हाताच्या बोटांनी कागद काढतो. हे करत असतानाच त्याचा उजवा हात मात्र ब्रेडच्या तुकड्याने प्लेटमधील गरम मसाल्याच्या चिकन साकुतीत बुडविण्यात व्यस्त असतो. त्याच्या खिशातील तो कागद म्हणजे गो-आहमधील सर्वात मोठ्या अंमली पदार्थ आणि मनोविकारद्रव्य पदार्थ कंपनी कर्ली बाबा कॉर्पोरेशनने जारी केलेली पावती असते. त्या पावतीत २० ग्राम `व्हाईट विडो` अंमलीपदार्थ खरेदी केल्याची नोंद असते. जे जगातील सर्वात लोकप्रिय गांजाच्या जातींपैकी एक आहे. ते रूडोल्फ फेरेरा यांच्या नावे ए/२, व्हिकोरिया दी कुडका या पत्त्यावर आहे. पणजी जवळील सेटेलाईट टाऊनशीपमधील कुडका येथे हा व्हिला आहे. पावतीच्या मजकुरावर लक्ष देताच आपोआप ब्रेड आणि साकुतीचा घास चावण्याची संदीपची प्रक्रिया थांबते. पत्रकार म्हणून त्याला रुडॉल्फची एक खंडणीखोर आणि सुपारी घेणारा गुंड म्हणून ओळख होती. एकदा एक पोलिस अधिकारी त्याच्याकडे खाजगीत बोलताना त्याने रुडॉल्फचे `व्हिजिटिंग कार्ड` संदीपला दाखवले होते, या कार्डवर लिहीले होते. ``गुंडाचा मंत्र: जीवन एक फुगा आहे, पैसा फक्त कागद आहे``. तेवढ्यातच संदीपचा फोन वाजतो. तो पटकन खिशातून काढतो. स्क्रीनवर फक्त तीन अक्षरे चमकतात. ती असतात : ABA (आबा)

“स्वागत आहे, मुख्य माहिती आयुक्त संदीप आर्य,” हसत हसत प्रमोदवर्धन आश्चर्यचकित झालेल्या संदीपचे स्वागत करतो. आबा त्याला केबिनमध्ये घेऊन येतात. मुख्य संचालक आपल्या मागे कुणालातरी संबोधत आहे की काय असा विचार करत संदीप आजूबाजूला पाहतो. पण खोलीत त्यांच्याशिवाय, मुख्य संचालक आणि त्यांचे राजकीय सल्लागार सोडून दुसरे कोणीही नव्हते. "मुख्य माहिती आयुक्त... आता त्यात एक छान वलय आहे, नाही का?" प्रमोदवर्धन म्हणत पत्रकाराला खुर्चीवर बसण्याचे सुचित केले. आबाने तात्काळ खुर्ची मागे खेचून त्याला बसण्याची सोय केली. आबांच्या सौजन्याने संदीपला प्रमोदवर्धनच्या उत्तेजकते मुले संदीपला सुखद धक्का बसला. दोघांच्या या नम्र स्वभावाची त्याला सवय न्हवती. सुरुवातीच्या सौजन्याची देवाणघेवाण केल्यानंतर, हे त्रिकूट संभाषणात व्यस्थ झाले. "मी ऐकले की काही गुंडांनी तुमच्यावर हल्ला केला," प्रमोदवर्धन यांनी विचारले. विक्रमादित्य विरुद्धच्या कारवायांची जंत्रीच घेऊन आलेला संदीप संधी मिळताच पुढाकार घेतो. अशोक रेस्टॉरंट आणि बारमध्ये रुडॉल्फ आणि त्याच्या सहाय्यकाने केलेल्या हल्ल्यापासून आणि नशिबात झालेल्या मुलाखतीनंतर विक्रमादित्यने दिलेल्या धमकीपासून तो ही जंत्रीच त्यांच्यासमोर कथीत करतो. “मला ही पावती सापडली, जी हल्लेखोरांच्या खिशातून पडली होती, ज्यावरून हे सिद्ध होते की तो रुडॉल्फच आहे, जो तुमच्या संचालकांचा गुंड आहे,” संदीप खिशात चाचपडतो, त्याच्या लक्षात येते की तो कागदाचा तुकडा चुकून तो रुडॉल्फच्या व्हिलामध्ये विसरला आहे. “मला वाटतं मी कुठेतरी तो कागद हरवलोय,” तो प्रमोदवर्धनला सांगतो. टेबलावर त्याच्या शर्टच्या खिशातील सगळी सामग्री रिकामी करत तो ती पावती शोधत असतो. “असू दे. माझा तुझ्यावर विश्वास आहे,” मुख्य संचालक त्याला धीर देतात. "तरीही, मी ही मीटिंग बोलावण्याचे कारण म्हणजे आपण एकत्र काम करू शकतो का हे पाहण्यासाठी, आता तुझी नोकरी गेली आहे म्हणून." "माहिती आयुक्त पदाबद्दल तुम्ही म्हणता आहात काय, जे तुम्ही सुचित केले होते?" “होय, हे पद काही महिन्यांपासून रिक्त आहे. आम्हाला या पदावर कोणीतरी विश्वासार्ह हवा होता. तुला हे पद चालेल का?" संदीप थबकतो. प्रमोदवर्धन यांनी दिलेल्या ऑफरचा विचार करत असतानाच तो टेबलावर रिकामे केलेल्या शर्टच्या खिशातील सामग्री गोळा करण्यासाठी काही क्षण घेतो. नकळतपणे , त्याची द्वीधा मनस्थिती जागृत होते. (प्रकरण- 2 भाग ४ वाचा) त्याची चळवळीवर असलेली श्रद्धा विरूद्ध सहजपणे औद्योगिक मालकांच्या बाजूने भूमीका घेण्याची त्याची कला. एक विचारवंत म्हणून त्याची ती घणाघाती आणि त्यातूनच `थिंकर्स रॅशनलिस्ट एनोनिमस फॉर प्रोग्रेसिव्हिझम` (TRAP) ची स्थापना आणि विशेषत्वाने आपल्या जातीय वंशाचा त्याला असलेला अभिमान … त्याच क्षणी, रंगा परब याने अलीकडेच त्याने केलेल्या वैचारिक तडजोडींवर केलेली प्रखर टीका त्याच्या जणू मेंदूतील अमिगडाला चिकटलेली आहे. हा मेंदूचा एक असा भाग आहे जो भावनिक बुद्धीमत्तेला नियंत्रित करत असतो. "तुम्ही अजून याचाच विचार करत आहात का, संदीप?" प्रमोदवर्धन म्हणतात, संदीपचे लक्ष वेधून घेण्यासाठी टेबलवर हात ठेवत? “त्यात विचार करण्यासारखे काय आहे? उच्च पगाराच्या नोकरीशिवाय, तुला वर्षभरात परत भूगर्भातील गुहेत नेले जाईल. तुला असे जीवन हवे आहे का? मी इथे तुला एक सोपा मार्ग ऑफर करत आहे.” संदीपला माहित आहे की सौदा चांगला आहे. महामंडळातील हे उच्च पद त्याला ओव्हरवर्ल्डमध्ये राहण्याचा आजीवन परवाना देणारे ठरणार होते. तसेच इतर भत्ते जसे की गृहनिर्माण, कॉर्पोरेट पेन्शन इत्यादी. असे नाही की त्याने पहिल्यांदाच आपल्या तत्वांशी तडजोड केली नव्हती, फक्त हेच की आतापर्यंतची ही सर्वांत मोठी संधी होती. तो प्रमोदवर्धनकडे यांच्याकडे पाहतो आणि म्हणतो…

“आत ये, नील, बसा,” प्रमोदवर्धन राणे टेबलापलीकडील खुर्चीकडे इशारा करतात. "नमस्कार साहेब. मी आधी पाठवलेली याचिका वाचायची संधी आपल्याला मिळाली का?" तो विचारतो, एक शेवटचा दीर्घ श्वास घेत तो स्वतःला सांभाळत खुर्चिवर बसतो. प्रमोदवर्धन कागदपत्रांची ती फाईल उचलतात, जी त्यांनी पूर्वी आवडीने वाचली होती. "मी हे वाचले, अगदी शेवटच्या प्रत्येक शब्दापर्यंत." “माझ्या पालकांवर तुमचे संचालक विक्रमादित्य देसाई यांचा कायमचा दबाव होता. अंजुना येथील त्यांचे वडिलोपार्जित घर विकण्यासाठी ते त्यांना सतावत होते. आमची पूर्ण खात्री आहे की विक्रमादित्य यांनीच त्यांना ठार केले आहे.” “मी तुला खात्री देतो, नील. मी वैयक्तिकरित्या या प्रकरणाचा पाठपुरावा केला आहे. पोस्टमॉर्टमध्ये तुझ्या पालकांची अल्कोहोल चाचणी पॉझिटीव्ह आहे. कदाचित…" “नाही. ते दोघेही निर्व्यसनी होते. ” "हम्म. मग तुला नक्की काय हवंय?" "आम्हाला त्यांच्या मृत्यूची पुन्हा चौकशी करायची आहे." "आम्हाला, म्हणजे नेमके काय?" “मी आणि माझे आजोबा. आम्ही फक्त दोघेच त्यांचे जिवंत नातेवाईक आहोत. "मला याबाबत संबंधित अधिकाऱ्यांशी चर्चा करू द्या आणि मग तुमच्याशी मी संपर्क साधेन?" “माझ्या आई-वडिलांचे निधन झाले आहे, सर. मला माझ्या आजोबांची काळजी वाटते. आपण कृपया लवकरच निर्णय घेऊ शकाल का?" “बेटा, चौकशीची काही प्रक्रिया असते ज्याचं पालन करावं लागतं. पण तुम्हाला घाबरण्याची गरज नाही. तुम्ही ओव्हरवर्ल्डमध्ये राहता. ओव्हरवर्ल्डमध्ये गेल्या काही दिवसांमध्ये शेवटचा मोठा गुन्हा कधी नोंदवला गेला? हे देशातील सर्वात सुरक्षित ठिकाणांपैकी एक आहे. तिथे पर्यटक येतच असतात यात आश्चर्य नाही.” प्रमोदवर्धन यांनी त्याचा ‘बेटा’ म्हणून केलेला उल्लेख नीलला अजिबात रूचलेला नाही. तो मुख्य संचालकांच्या टेबलवरील कागदांची फाईल पाहतो. त्याच्यासाठी ही कागदपत्रे म्हणजे त्याच्या पालकांच्या मृत्यूची सदोष कारणे प्रमाणित करणारी एक असंवेदनशील नोकरशाही कृतीची बोधकथा आहे. नील हा काही प्रमाणात तरूण आणि भोळा आहे, पण त्याला माहित आहे की प्रमोदवर्धन यांची त्याच्याप्रतीची सहानुभूती ही केवळ वाचिक होती. विरोधकां अभावी आणि हुकुमांचे ताबेदार बनलेल्या माध्यमांमुळे गोव्याच्या लोकशाही महामंडळातील वास्तव सार्वजनिक जीवनात आभासी पद्धतीने पोहचवले जात होते. ह्यात वास्तव आणि तथ्याचा प्रचंड प्रमाणात अभाव होता. नील मुख्य संचालकांच्या चौकशीला योग्य प्रतिसाद तयार करण्याच्या प्रयत्नात असताना, प्रमोदवर्धन हे मात्र विचार करत आहेत की नीलच्या आगमनाच्या काही क्षणापूर्वी केबिनमधून बाहेर पडलेले आबा नेमकी काय योजना आखत असावेत. वर्षानुवर्षे, आबा आणि प्रमोदवर्धन यांनी एकत्रित काम केल्यामुळे त्यांनी एकमेकांत सांकेतिक भाषेचे कौशल्य बऱ्यापैकी आत्मसात केले होते. आजूबाजूच्या लोकांच्या नकळतपणे ते एकमेकांकडे खुणांनी संवाद साधू शकत होते. त्यांचे गूढ सांकेतिक संवाद कौशल्य एकमेकांकडे माहिती पोहोचवण्याचे एक गुप्त साधन बनले होते जेणेकरून त्यांच्यामधील संभाषण हे खाजगी आणि सुरक्षित राहत होते. ऑपरेशन कोमोडो खरोखर प्रभावी ठरण्यासाठी, विक्रमादित्य यांना प्रमोदवर्धनच्या केबिनमध्ये नीलला त्याच्या पालकांच्या मृत्यूची पुर्नतपासणी करण्यास भाग पाडताना पाहण्याची गरज होती. प्रमोदवर्धनच्या अपेक्षेप्रमाणे विक्रमादित्यचा याबाबतीतला राग हा बाकीच्यांची ओपोआप काळजी घेणार होता. तेवढ्यात तिथे मुख्य दरवाजा उघडतो. आबा विक्रमादित्य यांना घेऊन आत प्रवेश करतात. ते आत्मविश्वासाने आत प्रवेश करतात. आबा केबिनचा दरवाजा बंद करत असतानाच प्रमोदवर्धनकडे बघून हळूच डोळे मिचकावतात. प्रमोदवर्धन यांना औपचारिकपणे अभिवादन केल्यानंतर विक्रमादित्य नीलचा उजवा हात घट्ट पकडतात. या स्पर्शाने नीलला उजव्या हाताला जणू भूकंपाचा थरकापच जाणवतो. “नील, तू कसा आहेस? तू इथे काय करतोयस?" विक्रमादित्य नीलचा हात घट्ट पकडूनच आहे. नील बोलण्याआधीच प्रमोदवर्धन हस्तक्षेप करत सांगतात. “त्याच्या पालकांच्या मृत्यूबद्दलचे हे प्रकरण आहे. त्यांना या घटनेची फेरचौकशी हवी आहे,” प्रमोदवर्धन म्हणतात. नीलच्या हाताची विक्रमादित्यची पकड आणखी घट्ट होते. "हो, अरे ठीक. मला खात्री आहे की मुख्य संचालक योग्य निर्णय घेतील,” विक्रमादित्य नीलला त्याच्याकडे न पाहता सांगतो. आणि मग तो शांत, नजर रोखून नीलकडे वळत, “तुला काळजी करण्यासारखे काही नाही. भिवपाची गराज ना (भीती वाटण्याची गरज नाही)”.

प्रमोदवर्धन यांनी त्यांचे राजकीय सल्लागार आबा धोंडे यांच्याकडे त्यांच्या भेटीसाठी येणाऱ्या पाहुण्यांच्या वेळापत्रकाच्या यादीची प्रत दिली. यादीत नजर आकर्षित करणारे काहीतरी होते. आबांनी वेळापत्रकाची यादी तपासली. नील रॉड्रिग्जच्या संदर्भावर थांबण्यापूर्वी तर्जनीने यादीतील इतर सगळी नावे वाचून ती टिपून घेतली. “हा नील त्याच्या शिक्षिकेचाच नातू नाही का? नुकतेच त्याचे आई-वडिल वारले. विक्रमादित्यची त्यांच्या अंजुना योथील संपत्तीवर कायमची नजर लागून आहे.” “आता… हे वाचा.....” प्रमोदवर्धन यांनी आबा यांच्याकडे त्यांच्याकडील कागदपत्रांची फाईलच दिली. आबा ती फाईल वाचू लागले..... त्यांची बोटं त्यांच्या टक्कल पडलेल्या डोक्यावरून फिरत होती...... शेवटच्या पानापर्यंत पोहोचताच ते अचानक हर्षोल्लासाने उठले......यावेळी त्यांची खुर्ची जवळजवळ पडते की काय, अशी परिस्थिती बनली होती.... कागदपत्रांची फाईल टेबलावर टाकत ते उद्गारले....."हेच ते......! चला त्याला आता इथेच ठोकू. आपण जर हे कार्ड योग्य तऱ्हेने वापरले तर विक्रमादित्यची दिल्लीतील प्रतिष्ठा साफ धुळीस मिळेल आणि ती पूर्ववत करण्यासाठी त्याला बराच संघर्ष करावा लागेल,” कागदपत्रांवरील नजर न ढळू देता आबांनी टिप्पणी केली. प्रमोदवर्धनच्या चेहऱ्यावर प्रफुल्लता दिसत होती खरी, पण त्यांनी आबांच्या उत्साही टिप्पणीला प्रतिसाद दिला नाही. हळूवारपणे बसून त्यांनी कपातील चहाचा घोट घेतला आणि तेथील बशी दूर ढकलून शांतपणे मागे सरकत ते निवांतपणे बसले. "तुम्ही कोमोडो ड्रॅगनबद्दल ऐकलंय का आबा?" "काय? मला चायनीज फूड आवडत नाही हे तुला माहीत आहे!" आबा म्हणाले. त्यांनी संपत्ती आणि पद मिळवले असले तरी अजूनही अनेक अर्थांनी आपली अडाणी शैली मात्र कायम ठेवली होती. खनिज ट्रक वाहतूक हे त्यांचे विश्व बनण्यापूर्वी प्रमोदवर्धन यांनी महाविद्यालयात प्राणीशास्त्राचे शिक्षण घेतले होते. ते पुढे म्हणाले..... “ते आमच्याकडील घोरपडीसारखे असतात, जे आता नामशेष झाले आहेत. कोमोडो ड्रॅगन हे थोडे मोठे असतात आणि ते इंडोनेशियामध्ये आढळतात.” “होय… मोठ्या शेपटीचे....” काही वर्षांपूर्वी वाळवंटी नदीच्या काठी असलेल्या प्रोपर्टीत काही व्हिलांचे बांधकाम सुरू होते तेव्हा त्यांच्या दृष्टीस किंचित पडलेल्या घोरपडीची आठवण करत आबा म्हणालो. "हे ड्रॅगन मोठ्या भक्ष्याची शिकार कशी करतात हे ठाऊक आहे तुम्हांला?" आबांना साहजिकच हे माहित नाही, हे त्यांच्या निर्विकार चेहऱ्यावरून दिसून येत होते. प्रमोदवर्धन पुढे म्हणाले.... “त्यांचे सर्वात मोठे शस्त्र म्हणजे संयम आहे. ते एखाद्या मोठ्या भक्ष्याला पराजित करू शकत नाहीत अथवा धीटपणे सामनाही करू शकत नाहीत. मग ते वाट बघतात.... आणखी वाट बघतात… आणि शिकार जवळ येईपर्यंत थांबतात….. आणि मग…. भक्ष्यावर एकदम झडप घालून त्याचा चावा घेतात. ते ताबडतोब भक्ष्याला मारून टाकत नाहीत. कारण हे करण्यासाठी त्यांच्याकडे आवश्यक सामुग्री नसते.” हे सांगत असताना प्रमोदवर्धन यांनी पुन्हा एकदा चहाचा घोट घेतला. "आणि मग इथूनच खरी वाट पाहणे सुरू होते…… त्यांच्या धारदार दातांमध्ये सडलेले मांसाचे तुकडे असतात, जे त्यांच्या चाव्याला विषारी बनवतात. हे विष हळूहळू भक्ष्याच्या रक्तातून आत जाते. यादरम्यान, ड्रॅगन कधी कधी त्याच्या इतर सोबत्यांसोबत तासनतास आपल्या शिकारीचा पाठलाग करत राहतात. कधी कधी एखाद्या पूर्ण वाढलेल्या म्हशीच्या बाबतीत तर दोन दिवसापर्यंत हा पाठलाग सुरू असतो, जोपर्यंत विषबाधा झालेले भक्ष्य स्वतःहून जमिनीवर कोसळत नाही..... अखेर भक्ष्य जमिनीवर कोसळते आणि तेव्हाच ड्रॅगन त्याच्या मेजवानीवर ताव मारतो.....” "मला फारसा काही अर्थ कळू शकला नाही," आबा आपले डोके खाजवत म्हणाले. “माझं एवढंच म्हणणं आहे आबा, आपण थोडा धीर धरू.... तोपर्यंत या म्हशीचा चावा घेण्याकरिता आपण आपला कोमोडो ड्रॅगन तयार करू..... ती म्हैस खाली पडेपर्यंत त्यांचा पाठलाग करू आणि मग यथेच्छ मेजवानी करू.....” भेटीच्या वेळापत्रकातील नीलच्या नावाकडे बोट दाखवत प्रमोदवर्धन म्हणाले. मग त्यांनी आपल्या डेस्कवरील ती कागदपत्रांची फाईल उचलली. हीच ती फाईल, जी ते आणि आबा मोठ्या चवीने वाचत होते. नील याने विक्रमादित्यांवर त्याच्या आई-वडिलांच्या हत्येची योजना आखल्याचा आणि अंजूना येथील त्यांचे शेवटचे घर विकण्यासाठी त्यांच्यावर दबाव आणल्याचा आरोप करणारी सविस्तर तक्रार दाखल केल्याची कागदपत्रे असलेली..... “आबा, आता कळलं काय करायचंय ते? ड्रॅगन येथे आहे. आता आपण केवळ म्हशीला त्याच्याकडे आकर्षित करण्याची वेळ आली आहे.....” बॉसच्या केबिनमधून बाहेर पडत असताना आबांच्या चेहऱ्यावर स्मित उमटले होते. “या योजनेला एखादे नाव देऊया...... ‘ऑपरेशन कोमोडो’..... या बद्दल तुम्हाला काय वाटते ?”

सोलर अंजूना जवळ सावधपणे पार्क केलेल्या काळ्या टाटा अस्तरापेच्या टिंटेड खिडकीतून गांजाच्या धुराचा लोट बाहेर पडतो. रस्त्याच्या एका वळणाच्या पलिकडे अडगळीत गाडी पार्क केल्यामुळे या रस्त्यावरून येणाऱ्या वाहनांना जवळजवळ ती दिसतच नव्हती. "यावेळी कारमध्ये धुम्रपान करणे अयोग्य ठरेल बॉस," ड्रायव्हर म्हणतो, त्याच्या आडदांड खांद्यावर टी-शर्ट दाबलेले दिसत होते आणि टी-शर्टचा कपडा मर्यादेपर्यंत ताणलेला वाटत होता. "फक्त एक. बस्स,” त्याच्या जवळच बाजूच्या सीटवर बसलेला त्याचा ज्येष्ठ साथीदार रुडॉल्फ म्हणतो. विक्रमादित्य देसाई यांच्या वेतनपटावर असल्याने यांचे जीवन सध्या बरेच व्यग्र बनले आहे. अलिकडे, त्यांच्या बॉसला प्रश्न विचारण्यापासून परावृत्त करण्यासाठी संदीप आर्य या पत्रकारावर हल्ला करण्याचे काम याच गुंडांना देण्यात आले होते. तिथे केवळ धमकीवजा इशारा देण्याचाच विषय होता. आजचा संदेश अधिक भयंकर आहे. "रुडॉल्फ, आमचे मास्क कुठे आहेत?" “आज कोणत्याही मास्कची गरज नाही. विकी बाबाला हा मेलेला हवा आहे,” साथीदार म्हणतो. काळोखात, रुडॉल्फ सिगारेटचा शेवटचा दीर्घ झुरका घेतो. रुडॉल्फचा दाढी असलेला चेहरा तंबाखू, गांजा आणि कागदाने व्यापलेल्या त्या सिगरेटच्या लाल चकाकीने उजळला होता. तो जवळजवळ पोपाय मधला गुंड ब्लुटो सारखाच दिसत होता. दाढी असलेला चेहरा, छोटे डोके ते ही गोरिल्लासारख्या शरीरावर. गाडीच्या डॅशबोर्डवर इनकमिंग कॉल वाजतो. ते त्याचीच वाट पाहत होते. "तो दहा मिनिटांत तिथे पोहचणार आहे," कॉलर सांगतो. तो कॉलर म्हणजे विक्रांत शेट्टी. विक्रमादित्य यांच्या जमिन व्यवहारांतल्या अर्धा डझनभरापैकी तो एक आघाडीचा एजंट. "कंडोम?" खिडकीच्या बाहेर सिगारेटते फेकत, रुडॉल्फ आपल्या सहाय्यकाला विचारतो. ड्रायव्हर त्याला डॅशबोर्डमधील कप्प्यातून एक बॉक्स काढून देतो. रुडॉल्फ मागच्या सीटवर जॅकेटच्या खाली ठेवलेल्या तीन मोठ्या सिरिंज काढतो. चपखळपणे तो आपल्या हातांनी ते तिन्ही कंडोम सिरिंजने ते फुगून गोळे बनेपर्यंत भरतो आणि त्यांना गाठ मारतो. ती सिरिंज मग तो जॅकेटखाली लपवतो. आता गाडीत पेट्रोलचा घमघमाट पसरलेला आहे. "आता सिगारेट नको, रुडॉल्फ!" मुकाटपणे, रुडॉल्फचे डोळे समोर उजळणाऱ्या हेडलाइट बीमचा मागोवा घेतात. तो ओरडतो “आता”. ड्रायव्हर गाडी सुरू करतो, गाडी थेट नीलची कार येत असलेल्या मार्गाच्या मधोमध उभी करतो. अचानक समोर आलेल्या एसयूव्हीला टाळण्यासाठी नील धडपडतो, पण समोरील गाडीवर त्याची टक्कर होतेच. या टक्करीमुळे दोन्ही वाहने बाजूला लॉक होतात आणि दोनदा वर्तुळात फिरत मेटल घासण्यापूर्वी रस्त्याच्या कडेला उभी होतात. नील, गोंधळलेला, स्वतःला रुडॉल्फच्या शेजारीच पाहतो. दोघांत फक्त दोन दरवाजांचे अंतर होते. नील दुसऱ्या ड्रायव्हरला ओरडण्यासाठी आपल्या गाडीच्या खिडकीची काच खाली करतो तर रुडॉल्फही स्फोटक कंडोम नीलच्या गाडीत फेकण्यासाठी आपल्या गाडीची खिडकी खाली करतो. पण आत्ता एकच अडचण बनते. दोन्ही गाड्यांच्या टक्करीमुळे रूडॉल्फकडील कंडोम एसयूव्हीच्या सिटच्या खाली पडलेले असतात. रुडॉल्फ पटकन पेट्रोलने भरलेले ते कंडोम हळूवारपणे हातात उचलतो, तेव्हा त्याचा साथीदार ओरडतो. “त्या नालायकाकडे फेकून दे ते… आत्ताच्या… आत्ता…” नील, परिस्थिती समजून घेण्याचा प्रयत्न करतो, सहजतेने रुडॉल्फकडे झुकतो आणि त्याचा शर्ट पकडतो. रुडॉल्फ नीलच्या कारमध्ये दोन कंडोम फेकतो. नीलने पकडलेल्या शर्टाची पकड ढील होण्यापूर्वीच दोन्ही कंडोम गाडीत फुटतात. कारमध्ये ज्वलनशील पेट्रोलचा वर्षाव होतो. रुडॉल्फ नीलच्या चेहऱ्यावर दोन ठोसे लगावतो आणि कंडोममधून फेकलेल्या पेट्रोलचा पेट घेण्यासाठी कारमध्ये एक पेटलेला लायटर फेकतो. काही सेकंदातच नीलची कार ज्वालांनी वेढली जाते आणि नील आत अडकतो. तिथून टाटा अस्तरापेच्या कार निसटताना, रुडॉल्फ नीलच्या गाडीच्या दिशेने शेवटचा कंडोम उडवतो तेव्हा एकच भडका उडतो आणि एखाद्याचा चावा घेण्यासाठी भुकेलेल्या ज्वालाप्रमाणे ती आग पसरते. रुडॉल्फ सिगारेट शोधण्यासाठी आपल्या शर्टाचे खिसे चाचपडतो. हे एक चांगले काम झाल्यामुळे एक सिगारेट ओढावी असे त्याला वाटते. पण खिशाऐवजी त्याच्या हातांना त्याच्या छातीचे केस लागतात. त्याला नील आठवतो, आत्ताच झालेल्या लहानशा झटापटीत त्याने त्याचा शर्ट घट्ट पकडला होता. “अरे च्छा! गेल्या दोन महिन्यांपेक्षा कमी काळात मी गमावलेला हा दुसरा शर्टचा खिसा ठरला!”.

ते चार मित्र ज्या खोलीत बसले होते तिथे खोलीभोवती एक उबदार, कडू कॉफीचा सुगंध दरवळत होता. माल्कमचा मुलगा नॅथन आणि त्याच्या पत्नीचा अपघाती मृत्यू आणि आता नीलवर झालेला प्राणघातक हल्ला या सर्वांना सामाजिक एकीतून न्याय मिळवून देण्याची योजना कारवीने स्पष्ट करून दिल्यानंतर सर्वांच्याच डोक्यावर चिंतेचे ढग पसरू लागले होते. माल्कमला आशा होती की त्याने नुकतीच त्याच्या इलेक्ट्रिक स्टोव्हवर तयार केलेली ब्लॅक कॉफी तणाव कमी करण्यास मदत करेल. पण टेबलावरील कॉफीच्या पाचही कपांना मात्र काही मिनिटांसाठी अजूनही कुणीही स्पर्श केला नव्हता. तानाजीने तणावपूर्ण वातावरणाला छेद देण्यासाठी थोड्या विनोदाने मध्यस्ती केली. "चला मित्रांनो कप हातात घ्या आता. ही फक्त ब्लॅक कॉफी आहे, खून नाही." विक्रमादित्य देसाईची हत्या करण्याच्या माल्कम आणि कारवीच्या सूचनेवर सर्वप्रथम प्रश्न विचारणारा निहाल जणू कोलमडतोच. “तुम्हाला काय हा खुनाचा विषय विनोद वाटतो मग? जर आपण पकडले गेलो तर त्याचे परिणाम काय होतील याचा साधा विचार तरी केला आहात? आणि तुम्ही कुणाला असे कसे काय मारू शकता?” कारवी एक कप माल्कमला देत आपल्यासाठी दुसरा कप घेते. “मला वाटतं की ह्या टेबलवरील चर्चेत फक्त सादर झालेला एक प्रस्ताव आहे. अद्याप हा प्रस्ताव अमलात आणण्याची कबुली कुणीही दिलेली नाही. काय माल्कम बरोबर ना?” माल्कम आपल्या हाततल्या कपातील ब्लॅक कॉफीकडे एकटक पाहतो. अलिकडच्या काही महिन्यांत त्याच्या आयुष्यात अशाच अनेक छटा गडद बनल्या होत्या. तो कॉफीचा एक घोट घेत “सूड घेणे ही माझी गरज आहे. मला त्याची फक्त इच्छा नाही तर मला ते हवे आहे.” तो निहाल आणि कॉंचिताकडे वळत म्हणतो. “तुम्ही या कटाचे भागीदार होणार नसाल तर निसंकोचपणे सांगा, मला अजिबात राग येणार नाही.” माल्कम तानाजी आणि कारवीकडे बघतो. “तुमच्यापैकी कोणीही मला मदत जरी नाही करू शकला तरी, मी हे एकटाच करेन. माझ्या थडग्यापर्यंत काठीच्या आधाराने चालत जाण्यापेक्षा शेवटच्या क्षणापर्यंत झुंज देण्यात मला आनंद वाटेल. मी काहीतरी करू शकलो असतो पण करू शकलो नाही,अशी खंत राहता कामा नये.” कारवी आणि तानाजी एकमेकांकडे पाहतात. तानाजी पुढे सरसावतो. “तुमच्या थडग्याकडे जाण्यासाठी थोडी वाट पाहावी लागेल, माल्कम. मी एक अभिनेता आहे, जोपर्यंत कारवी या मृत्यूची संहिता लिहीत आहे, तोपर्यंत माझी या योजनेत गणना करून टाका.” कारवीच्या डोळ्यात समाधान दिसते. “मला वाटते की आपण क्रेस्पोलाही यात मोजू शकतो. तो त्या मुलाशी खूप जवळ आहे.” या एकंदरीत प्रकरणात आता ती जुळी एकाकी पडली आहेत. विशेषत: गेल्या तासाभरातील घडामोडी लक्षात न आलेल्या निहालला मात्र घाम फुटला आहे. “मित्रांनो, आम्हाला काही मिनिटे द्या,” कॉंचिता विनंती करते आणि आपल्या भावाला खुणावत खोलीबाहेर आपल्या मागे येण्याचे सुचित करते. कुंपणाबाहेर मुसळधार पाऊस सुरूच आहे. निहाल आणि कोंचिता तिथे शांत बसलेले आहेत. ही जुळी रात्रीच्या काळोखाकडे निखळपणे पाहत असतात. अधूनमधून, जोराच्या वाऱ्याने त्यांच्या चेहऱ्यावर आणि कपड्यांवर पावसाच्या थेंबाची फवारणी सुरू असते. “काय हा साला पाऊस,” निहाल पुटपुटतो, आपल्या केसांचा अंबाडा उघडतो आणि ओले केस खाली सोडतो. “ते जे बोलत आहेत ते म्हणजे अगदी जुनाट पद्धत आहे? सुडाच्या भावनेने एखाद्याला मारणे? आता यातनं नेमकं काय करणार?” कोंचिताने त्याला अजिबात प्रतिसाद दिला नाही. तिला निहालने स्वतःला यातून बाहेर काढावे असे वाटत होते. “तुला माहिती आहे, हे सगळे माझे प्रिय आहेत. आणि तुला माहितच आहे की मी आणि तु नॅथनच्या सर्वात जवळचे होतो. पण तरीही, जेव्हा मी निवृत्त होण्याचा निर्णय घेतला तेव्हा मला माहित नव्हते की मी हा असा थेट मधोमध येऊन पडणार. खरं म्हणजे मला माझे शेवटचे दिवस…” कोंचिता उठते आणि पावसाच्या थेंबाच्या फवारणीने ओला झालेला आपला चेहरा टिश्यू पेपरने पुसते किंबहुना डोळ्यात ओघळणारे दोन थेंब रोखून धरते. “मला वाटतं की तु काही काळासाठी पुन्हा युरोपला लवकरच जावं. हे बरोबर ठरेल असं नाही वाटत का तुला?" “मी जाणार नाही आणि मी तुला या वेडेपणाच्या योजनेत भागीदारही होऊ देणार नाही,” ताडकन उठलेल्या निहालचे हात कोंचिताच्या खांद्यावर घट्ट पकडलेले असतात. “मला वाटतं की माल्कम बरोबर आहे. तो जे करू पाहतोय तो वेडेपणा नाही तर विवेकी विचार आहे,” ती दार उघडते आणि एकटीच खोलीबाहेर चालत राहते.

विक्रमादित्यच्या ऑफिसपासून जाणाऱ्या वाटेवर संदीप मान खाली घालून चालत होता. गेल्या काही तासांत बरेच काही घडले होते. विक्रमादित्यने नव्याने धमकी दिली आहे आणि त्यात उघडपणे संदीपवरील शेवटचा हल्ला त्याच्याच गुंडानी केल्याचेही कबूल केले आहे. विक्रमादित्यने त्याचे संपादक जॉय दासगुप्तो यांच्यावर बराच दबाव टाकल्यामुळे कार्यालयातील ती संध्याकाळ त्याच्यासाठी बरीच कठीण असेल हे त्याला आता माहित झाले होते. पूर्वीच्या जनरल पोस्ट ऑफिसजवळच्या चौकात तो थांबला. ती इमारत आणि इतर अरुंद रस्ते यापासून पणजीचे जुने शहर ऐतिहासिक लॅटिन चौकापासून वेगळे पडले होते. गेल्या काही दशकांमध्ये लॅटिन क्वार्टरची आर्किटेक्चरल सुंदरता कॅन्टोनीज रचनात्मकतेला शरण गेली होती. मकाऊच्या सिओ चँग गॅम्बलिंग कॉर्पोरेशन (SCGC) ने मांडवी नदीत सहा समुद्री कॅसिनो चालवणारी हरियाणास्थित जुगार कंपनी विकत घेतल्यानंतर हे परिवर्तन घडले. खरेदी केल्यानंतर या कंपनीने गो-आह् च्या लोकशाही महामंडळाच्या सहकार्याने पणजीच्या लॅटिन क्वार्टरमध्ये राज्याचे पहिले चायनाटाउन उभारले. मळा, फोंतेनास, सेंट तोमे आणि इतर लगतच्या भागातील बहुतेक आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत रहिवासी, आधीच ताळगावच्या भागात स्थलांतरित झाले होते. जुगार कॉर्पोरेशनने मकाऊ डाउनटाउनमधील चायनाटाउनच्या धर्तीवर शेजारील भागांचा पुनर्विकास केला. सध्याची वारसास्थळे पाडण्यात आली नसली तरी, अद्वितीय इंडो-पोर्तुगीज आर्किटेक्चरमध्ये चिनी आकृतिबंधांचा समावेश करण्यात आला होता. रस्त्याच्यानजीकची दुकाने आणि जुनी घरे लाल रंगात रंगवण्यात आली होती, काही उंच-दृश्यता लाभलेल्या छतांच्या पारंपारिक पागोळ्यांची पॅगोडासारखी शैली तयार करण्यात आली होती. कॅसिनो व्यापाराशी जोडलेल्या मोठ्या उद्योगांचे बहुतेक मालक आता मॅकानीज होते. काही श्रीमंत घराण्यांतील मूळ रहिवाशांनीही स्वतःचा व्यवसाय चांगल्यापैकी बसवला होता. वांशिक विविधता आणि सामाजिक वारसा यांना प्रोत्साहन देण्यासाठी काही प्रतिष्ठित भोजनालये आणि स्टोअरना त्यांचे पारंपारिक व्यावसाय चालू ठेवण्याची मोकळीक देण्यात आली होती. वर्षानुवर्षे, चायनाटाउनमधील मोक्याची ठिकाणे कॅसिनो कामगारांनी भरलेले होती, जे बहुतेक भारताच्या ईशान्येकडील राज्यांमधून स्वस्त-कामगार म्हणून आयात करण्यात आले होते आणि ज्यामुळे या परिसराच्या नवीन नावाच्या सौंदर्यशास्त्राशी त्यांचे वास्तव्य बऱ्याच प्रमाणात जुळणारे होते. हल्ला झाल्यापासून, संदीपने चायनाटाउनमधील ‘सुंदर गो-आह’ टीव्ही वृत्तवाहिनीच्या कार्यालयात जाण्याचा जवळचा मार्ग जाणीवपूर्वक टाळला होता. या आडवाटेत त्याला मिस्की बार, त्यानंतर पारंपारिक चिकन शागोतीच्या वासाने दरवळणारा तो अशोक रेस्टोरंट अँड बारचा परिसर. हे बार जे चारही बाजूंनी भिंतीनी वेढलेल्या चौकात उभारले होते. हे ठिकाण चायनाटाऊनच्या जुन्या वंशाच्या एका भागात होते. संदीपचा जवळचा मार्ग जो ह्याच ठिकाणावर त्याला घेऊन येणारा होता. त्या रात्री, जेव्हा संदीपवर विक्रमादित्यच्या गुंडांनी हल्ला केला, तेव्हा त्याने नुकतीच त्याची पहिली बिअर रिकामी केली होती आणि बारमध्ये चिकन शागोतीवर ताव मारणार होता. अशोक बारचा हा चौक शहरातील पत्रकारांच्या गप्पांचा आणि विश्रांतीसाठीचा एक अड्डा होता. या बारची वेगळी ओळख बनण्यासाठी दोन प्रमुख गोष्टी पात्र ठरल्या होत्या, ते म्हणजे ते ठिकाण आरामदायी होते आणि तिथे वाजवी दरात मद्यासह स्वस्त आणि चांगले जेवण मिळत होते. तिथे पत्रकारांचा अड्डा बनण्याचे कारण म्हणजे तिथे बातम्यांसाठीच्या माहितीची देवाणघेवाण तसेच चवदार बारीकसारीक गोष्टींवर बिनधास्तपणे चर्चा करता येत होती. या गोष्टी पत्रकारांसाठी जेवणासारख्याच चविष्ट ठरत होत्या. त्या रात्री साधारणतः ८ वाजले होते. विक्रमादित्यला आपण आपल्या प्रश्नांनी कसे फसवले होते याच्या फुशारक्या संदीप तिथे मारत होता. त्याने नुकत्याच काही बिअर रिचवल्या होत्या. अशोक बारचे वैशिष्ट ठरलेली गडद तपकिरी चिकन शागोतीची एक प्लेट, त्यात गरम मसाल्यात शिजवलेले चिकनचे तुकडे, अंड्यातील बलक आणि त्यासोबत भाजलेल्या नारळाचा चुरा पसरवला होता. त्याने नुकताच चमचा उचलून प्लेटमधील गरमागरम शागोतीवर ताव मारणार तोच कानटोप्या घातलेले दोन आडदांड मनुष्य आत घुसले. एकाच्या हातात गंजलेली तलवार तर दुसर्‍याकडे तुटलेली दातेरी बिअरची बाटली होती. पण, या दोघांही गुंडांमध्ये समन्वयाचा मात्र अभाव होता.

गो-आहमध्ये भूगर्भीय वसाहतीची पहिली ओळख म्हणजे तेथील दुर्गंधीयुक्त वास. येथील भूगर्भात हलाखीच्या, दाटीवाटीच्या आणि तिथे उभारलेल्या गटारांतून वाहणाऱ्या गलिच्छ सांडपाण्यामुळे हा परिसर दुर्गंधीयुक्त बनला होता. या बंदिस्त भागात दाटीवाटीने वास्तव्य करणाऱ्या लोकांच्या वर्षानुवर्षांच्या शिळ्या घामाचा वास तिथल्या भूमिगत भिंती आणि चिंचोळ्या वाटेत तिव्रतेने जाणवत होता. भूगर्भीय वसाहतीतील काही भाग अधिवास, जसा की खाण क्षेत्रातील वसाहतीतील घरे तेथील खाण खंदकांच्या सभोवताली उभारण्यात आली होती. इतर ठिकाणी म्हणजे पर्रा-गुहेतील घरे ही भूगर्भातील आत खोलात उभारण्यात आली होती. काही घरे तर जमिनीच्या खाली शेकडो मीटर खाली कितीतरी किलोमीटर क्षेत्रात विस्तारलेली होती. या विशिष्ट गुहेत म्हापसा आणि शेजारील गावांतील भूगर्भगीय लोकांची सोय करण्यात आली होती. संदीप मेट्रोमधून बाहेर पडल्यानंतर गुहेच्या प्रवेशद्वारावरील सुरक्षा रक्षकांनी त्याची चाचपणी केली. त्याने खिशातून सुगंधित जेलचा एक छोटासा गोळा बाहेर काढून तो हातांना चोळला आणि नाकाच्या पुड्यांनी तो वास शोसून घेतला जेणेकरून भूगर्भीय वसाहतीतील दुर्गंधीचा त्याला त्रास होणार नव्हता. सकाळचे नऊ वाजले होते. शेकडो केशवपन केलेले आणि थकलेल्या अवस्थेतील भूगर्भीय लोक त्यांच्या संबंधित ठिकाणी कामावर जाण्यासाठी तिथल्या लाल रेककडे धाव घेत होते. त्या गुहेत आत चालत जाणाऱ्या काही मोजक्याच लोकांपैकी संदीप हा एक होता ज्याच्या डोक्यावर केस खेळत होते. बॅरिकेडेड गेटवर पोहचताच त्याने आपले प्रेसकार्ड स्कॅनरमध्ये ठेवले. लगेच गेट उघडली. पत्रकारांना अजून तरी भूगर्भातील गुहेत प्रवेश मिळू शकत होता. तो तेथील एका भव्य लिफ्टमध्ये पोहचला. एका मोठ्या, खडबडीत धातूने हा प्लॅटफॉर्म बांधला होता. या लिफ्टमधील प्लॅटफॉर्मच्या साहाय्याने या गुहांतील लोकांना वर आणि खाली त्यांच्या कामाच्या ठिकाणी पोहोचवले जात असे. संदीप लिफ्टमधून सर्वात कमी वस्तीच्या आणि सर्वांत खालच्या पातळीवरील गुहेत उतरला. तिथे उतरणारा तो एकटाच होता. त्या गडद काळोखातील बोगद्यातून नागमोड्या वाटेने तो भूगर्भातील सर्वांत खोल भागात पोहचला. त्या अरुंद बोगद्यातून काही मिनिटे चालल्यानंतर काही अंतरावर त्याला हलकीशी उजेडाची झुळुक दिसली आणि तो स्थिरावला. बोगद्यातून वाट काढत तो एका छोट्या गुहेत पोहचला. या गुहेच्या मधोमध एक भलेमोठे वारूळ होते. या वारूळाच्या मध्यभागी एक जर्जर म्हातारा माणूस बसला होता. त्याच्या सभोवताली त्याच्या कंबरेपर्यंत वाळवीचा ढिगारा वाढलेला होता. पांढऱ्या मुंग्यांनी त्याची छाती, चेहरा आणि हातावरील अरुंद मार्गही बुजवले होते. त्याला पूर्णपणे या किटकांनी आणि वाळवीने वेढले होते. या वाळवीने त्याच्या विस्कटलेल्या कुरळ्या केसांतही प्रवेश मिळवला होता. क्लॉड द क्लेअरवॉयंट हे वर्षानुवर्षे इथून हललेले नाहीत हे आता उघड झाले होते. त्यांच्या शेजारी गुहेच्या खडकाळ जमिनीवर, काही फूट अंतरावर, एक लहान, दुबळी स्त्री होती. तिने काळ्या रंगाचा झगा परिधान केला होता. तिच्या सभोवताली नदीतील खड्यांचे ढिगारे होते. ती दारात उभ्या असलेल्या संदीपकडे पाहते आणि नंतर एका गुळगुळीत खडकावर चिरे खडक्याच्या मदतीने लिखाण सुरू करते. संदीप क्लॉड द क्लेअरवॉयंटना यापूर्वी अनेक वेळा भेटला होता. पण पत्रकार म्हणून तो अनेक वर्षांनंतर त्यांना भेटत होता. मागच्या वेळी जेव्हा तो क्लॉडला भेटला होता तेव्हा वाळवीचा ढिगारा त्याच्या मांड्यांपर्यंत पसरला होता. क्लॉडने संदीपकडे पाहिले.... त्याच्या त्या तेजस्वी डोळ्यांनी तो समोरच्या माणसाचे योग्य पद्धतीने निरीक्षण करत असे. त्याच्या त्या काळ्या त्वचेसह, वाळवीने तयार केलेल्या रांगा आणि त्याच्या कुरळ्या केसांची ती शेंडी पाहता क्लॉड हे बॉब मार्ले आणि शिवाचे एकत्रित रूप बनले होते, ज्यात थोडीशी निळू फुलेंची झलक आढळत होती.

कैदी ४२१४५ (कृपया कैदी ४२१४५ चे कथानक जाणून घेण्यासाठी प्रकरण-१, भाग- १ पहा) भाजीच्या मळ्यात वाकलेल्या स्थितीतून हळूहळू उभा राहतो. त्याच्या एका हातात मातीने माखलेली कोयती आणि दुसऱ्या हातात भाजीच्या मळ्यातून कापणी करून काढलेल्या चाऱ्याचा गुच्छ होता. मागे कुणातरी ओळखीच्या पावलांचा आवाज त्याला ऐकू आला. कैदी वळून पाहिले, तर तिथे वॉर्डनच्या गणवेशात आणि झुपकेदार मिशा असलेला एक ६० वर्षांचा जाडा माणूस, पुरेसे अंतर ठेवून उभा होता. तुरुंग अधिका-यांच्या वसाहतीमागे असलेल्या या लहानश्या मोकळ्या जागेत ते एकटेच आहेत का हे पाहण्यासाठी वॉर्डनने अवतीभोवती नजर टाकून खातरजमा करून घेतली. आपण आणि कैदी आजूबाजूच्या परिसरात एकटेच असल्याची खात्री झाल्यावर लगेच समोरील कैद्याला टाच उंचावून सलामी दिली. “कुडतरकर, तुमच्या अधिका-यांच्या मेससाठी माझ्याकडे काही ताजी बीन्स, टोमेटो आणि कारली आहेत,” कैदी क्रमांक- ४२१४५ समोरील वॉर्डनला म्हटले. “मला ओशाळं करू नका सर.... मला खरं तर तुम्ही काहीच केलेलं नको आहे. पण मला माफ करा; तुरुंगाच्या नियमांमुळे मला तुमची टांगत्या बिछान्याची विनंती मान्य करता येणार नाही,” वॉर्डन प्रशांत कुडतरकरने घाबऱ्या घुबऱ्या आवाजात त्याला सांगितले. यावेळी त्याची थरथरती बोटे त्याच्या पायजम्याच्या जाड शिवणीवर घासत होती. कुडतरकर हे एक माजी पोलिस होते जे निवृत्तीनंतर वॉर्डन म्हणून या खाजगीकरण केलेल्या कारागृहात रुजू झाले होते. समोरील कैद्याच्या तुलनेत ते तरूण होते. लगेच पाठीमागे जोरात अलार्मचा भोंगा वाजला. कैदी क्रमांक- ४२१४५ च्या डाव्या घोट्याला असलेले धातूचे ब्रेसलेट लाईटने उजळले आणि कंपन करू लागले. कैद्यांनी बाहेर असण्याची वेळ संपल्याचे सूचित करणारा तो भोंगा होता. कैद्याने पहिल्यांदा चिखलाने माखलेली कोयती धुवून घेतली. मग हात साफ केल्यावर मनगटापासून कोपऱ्यापर्यंतचे ते नीट साफ करून घेतले. "सर, तुम्ही पत्त्याच्या खेळासाठी माझ्यासोबत सामील होणार का?" “नाही कुडतरकर. आत्तापर्यंत नशिबाने माझी योग्य साथ दिली आहे. आता पत्त्यांच्या मोहात पडण्याची गरज नाही. शिवाय, आता लिहिण्याची वेळ झाली आहे.” “कुतूहलापोटी विचारतो सर. तुम्ही आत्मचरित्र लिहित आहात का? काही रहस्ये बाहेर पडण्याची शक्यता आहे?" "नाही... ही फक्त मित्रांच्या बाबतीत अलीकडच्या काळात घडलेली एक कथा आहे." कैदी क्रमांक- ४२१४५ त्याच्या सेलमधील मेटल डेस्कसमोर बसला आणि त्याच्या पुस्तकाचे प्रकरण- २ टाईप करायला सुरूवात केली. प्रकरण - २ ते पाच मित्र, माल्कम आणि नील त्या रात्री तसे निवांत झोपले. त्यांच्यापैकी कुणालाच तसे वाटले नव्हते. पण झोपेने त्यांना सामुहिकपणे आपल्या कवेत घेतले होते, जसे की हिवाळ्यातील धुके डोंगरकऱ्यातील दुर्गम खेडेगावात घरांवर पांघरूण घालून त्यांना मिठी मारते तसे. निवांत झोपेमुळे चांगली विश्रांती घेऊन ताजेतवाने झालेले मित्र दुसर्‍या दिवशी उठतील आणि नीलच्या पालकांच्या मृत्यूला कारणीभूत ठरलेल्या शक्याशक्यतांच्या साखळीत पुन्हा एकदा नव्या जोमाने आपल्या कल्पनांच्या सोंगाट्या मांडतील. तूर्त आपण पहिल्या प्रथम पत्रकार संदीप आर्य यांच्या कथेकडे वळू या. आत्तापर्यंत, तो आमच्या कथेच्या काठावर आहे, तसा तो पत्रकारितेच्याही काठावरच होता आणि तसे पाहिले गेल्यास २०७५ पर्यंत सत्य आणि त्यामागचा तपास या कुरणातच तो लटकत आहे. संदीपला नुकतेच कळले होते की त्याला विक्रमादित्यच्या टोळीतील गुंडांनी मारहाण केली, संचालकांनी पुन्हा एकदा त्याला धमकावले आणि संपादकाने त्याला खडसावले. हे सगळे काही एकाच संध्याकाळी कसे घडले? प्रकरण - २ ची सुरूवात संदीपच्या ऑफिसमध्ये परतण्यापासून होते. त्याच्या मानेवर विक्रमादित्यच्या धमकीची तलवार अजूनही लटकतच होती.

संदीपने आबांचा कॉल म्यूट केला. सध्या त्याच्यासमोर चघळण्यासाठी बरेच विषय होते. टेबलवरील थंडगार गो-आह बीअरचा घोट घेत असतानाच तो व्हाइट वीडो ची माहिती गुगलवर सर्च करू लागला. व्हाइट वीडो हे गांजाच्या प्रकारातील असामान्य वनस्पती समजली जाते. उच्च दर्जाचे THC रसायन हे याचे वेगळेपण ज्याला ज्याला मोठी मागणी आहे. व्हाइट वीडो हे नाव या वनस्पतीला वळसा घातलेल्या पांढऱ्या आणि जवळजवळ पारदर्शकसदृश्य कळ्यांना प्राप्त झालेल्या कवचामुळे प्राप्त झाले, जसे की ख्रिश्चन विधवेच्या बुरख्यावरून दृष्य गीतात्मक रचना रेखाटावी. ही डच स्ट्रेन वनस्पती १९९० च्या दशकातील आहे. ब्राझिलियन सॅटिवा आणि दक्षिण भारतीय इंडिका प्रकारांमधील हे संकरण आहे. गांजा स्ट्रेन या ऑलिपिंक दर्जाच्या स्पर्धेत कॅनेबिस कप जिंकल्यानंतर या वनस्पतीची लोकप्रियता प्रचंड वाढली. गो-आहमध्ये विक्री होणारा सर्वांत जास्त गांजा म्हणजे व्हाईट विडो होता. महामंडळाने अंमली पदार्थांची अधिकृत विक्री करण्यासाठी सर्वंत्र बुटी बुथ सुरू केले आहेत आणि तिथे याची विक्री केली जाते. बाबुसो लवंदो यांच्या नेतृत्वाखालील पर्यटन संचालनालयाकडून या बुथना परवानगी देण्यात येते. व्हाइट विडो गांज्यासंबंधी माहिती जाणून घेण्याची संदीपची उत्सुकता पूर्ण झाली होती. आता त्याच्या हातातील खरेदी केलेल्या पावतीवरील पत्त्याकडे आता त्याने आपले लक्ष वळवले होते. कदाचित रुडॉल्फच्या घरी लवकरच भेट दिल्यास, त्याला काही उत्तरे शोधण्यात मदत होईल, संदीप स्वतःलाच सांगतो. पण आधी त्याला आबांना परत फोन करावा लागेल. “हॅलो… आबा. तुम्ही काही बोलण्यापूर्वीच, मी एका गोष्टीचे स्पष्टीकरण देतो की मी सध्या सुंदर गो-आह टीव्हीशी संबंधित नाही. ” "मला माहित आहे. म्हणूनच मी तुमच्यापर्यंत पोहोचलो. आमचे आदरणीय मुख्य संचालक तुमच्याशी काही बोलू इच्छितात. कदाचित त्यांच्याकडे काही चांगली बातमी असू शकते.” संदीपने रिसीव्हर कानापासून दूर केला. आबांबाबत पत्रकारांच्या मनांत धाक आणि भीती वाटण्याचे हेच कारण होते. पत्रकारांचा एक प्रामाणिक विश्वास होता की मुख्य संचालकांचा राजकीय सल्लागार असलेल्या आबांकडे बोलताना एखाद्याने फोन डोक्याच्या अगदी जवळ ठेवला तर आबा कधी तुमच्या डोक्यात शिरून तुमच्या मनातील गुपिते शोधून काढतील हे सांगता येणार नाही. “मलाही मुख्य संचालकांकडे बोलायला आवडेल,” संदीप आबांना सांगतो. कदाचित विक्रमादित्यच्या कृत्यांची माहिती प्रमोदवर्धन यांच्या कानावर घालायची संधी मिळेल, असे त्याला वाटते. "उद्या सकाळी भेटणे शक्य होईल का?" संदीपने अखेर भेट निश्चित केली. आबांसोबतच्या संभाषणाने आनंदीत झालेल्या संदिपला विक्रमादित्यबद्दल त्याच्या उच्च अधिकाऱ